Peyğəmbər ﷺ namazı necə qılardı?

Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qılmaq istədikdə ayaq üstə, sütrəyə[2] yaxın dayanıb Kəbəyə tərəf yönələrdi. (Niyyəti qəlbində edərdi.) Çünki o daim deyərdi ki, «Həqiqətən əməllər niyyətlərə görədir. Hər kəs etdiyi niyyətin savabına nail olacaqdır».
Sonra Peyğəmbər (S.A.V.) “Allahu Əkbər” deyib namaza başlayardı. Təkbirlə bərabər əllərini də qaldırardı. Sonra sağ əlini sol əlinin üstünə, sinəsinin üzərinə qoyardı. Sonra gözünü yerə dikərdi. Sonra qiraətini bir neçə müxtəlif dua ilə başlayardı. Həmin dualarda Allaha həmd-səna edər, Onu mədh edib, şəninə tərif deyərdi. Sonra, “Əuzu billəhi minəş şeytanir rəcim” – deyib, Allahın mərhəmətindən məhrum olmuş şeytanın şərrindən Allaha sığınardı. Sonra qeyri aşkar şəkildə, “Bismilləhir Rəhmanir Rəhim” – deyərdi. Sonra “əl-Fatihə” surəsini ayə-ayə oxuyardı. Fatihəni bitirdikdən sonra aşkar və uzun səslə “Amin” deyərdi. Fatihədən sonra başqa surə oxyardı. Bəzən uzun, bəzən də qısa surələrdən oxuyardı. Peyğəmbər (S.A.V.) sübh namazında, məğrib və işa namazlarının ilk iki rükətlərində qiraətini səslə edərdi. Zöhr və əsr namazlarını, məğrib namazının üçüncü, işa namazının isə son iki rükətini səssiz oxuyardı.
İstisqa, Küsuf, Cümə və iki bayram namazlarında da səslə oxuyardı. Namazın son iki rükətini, ilk iki rükətindən onun yarısı qədər qısa edərdi. Təxminən on beş ayə miqdarında oxuyar, bəzən yalnız fatihəni oxuyardı.
Qiraətini bitirdikdən sonra bir müddət susar, sonra əllərini qaldırıb təkbir edərək rükuya gedər. Rüku zamanı ovuclarını dizlərinə qoyardı. Əl barmaqlarını aralı tutar, onları diz qapaqlarına elə bərkidərdi ki, sanki dizlərindən yapışmışdır.
Rüku zamanı dirsəklərini böyürlərindən aralı tutar, belini düz saxlayardı. Əgər belinə su tökülsəydi, dağılmazdı.
O rükuda rahatlaşdıqdan sonra, üç dəfə “Sübhanə rəbbiyəl azim” deyərdi. Rüku zamanı digər zikr və duaları da oxuyardı. Bəzən birini, bəzən də başqasını oxuyardı. Peyğəmbər (S.A.V.) rüku və səcdədə Quran oxumağı qadağan edərdi.
Sonra, “Səmiəllahu limən həmidəh” deyərək qamətini rükudan qaldırardı. Bu zaman əllərini də qaldırardı. Qamətini tam düzəltdikdən sonra, “Rəbbənə və ləkəl həmd” deyərdi. Bəzən bu duaya əlavə də edərdi. Sonra təkbir edib səcdəyə gedərdi. O, səcdəyə gedərkən əllərini dizlərindən öncə yerə qoyardı. Əl barmaqlarını açılmış, bir-birinə sıx şəkildə qibləyə tərəf yönəldər və ovuclarını yerə qoyaraq onun vasitəsi ilə oturub-durardı. Səcdə zamanı əllərini çiyinləri, bəzən də qulaqları səviyyəsində tutardı. Alnını və burnunu tam şəkildə yerə qoyar və belə deyərdi: «Mənə yeddi əza üzərində səcdə etmək əmr olunmuşdur. Həmin əzalar: Alın, sonra burnuna da işarə etdi. İki əl, iki diz və iki ayağın baş tərəfi». Həmçinin deyərdi: «Burnunu alnı kimi yerə qoymayanın namazı düzgün olmaz». Peyğəmbər (S.A.V.) səcdədə tam rahatlanar və üç dəfə “Sübhanə rəbbiyəl alə” deyərdi. Bu zaman digər zikr və duaları da oxuyardı. Bəzən birini, bəzən də başqasını oxuyardı. Səcdə zamanı çoxlu dua etməyi əmr edərdi. Sonra Peyğəmbər (S.A.V.) təkbir edib başını səcdədən qaldırar, sol ayağını yerə yatırıb onun üzərində rahat oturardı. Sağ ayağını isə dik tutar, ayaq barmaqlarını qibləyə tərəf istiqamətləndirərdi. Bu zaman, “Allahumməğfir li vərhəmni, vəcburni, vərfəni, vəhdini, vəafini, vərzuqni” - deyərdi. Sonra təkbir edib, birinci səcdəni etdiyi kimi, ikinci səcdəni edərdi. Sonra təkbir edib sol ayağı üzərində rahat oturar, bütün oynaqları öz yerini tapana qədər gözləyərdi. Sonra yerə dayaqlanıb ikinci rükətə qalxardı. İkinci rükəti birinci kimi qılardı. Yalnız ikinci rükəti birincidən qısa edərdi.
İkinci rükəti bitirdikdən sonra təşəhhüd etmək üçün oturardı. Namaz ikirükətli olduqda, iki səcdə arası oturduğu kimi oturardı. Bu oturuş “Iftiraş” adlanır. Üçrükətli və dördrükətli namazların birinci təşəhhüdündə də belə oturardı. Təşəhhüddə oturarkən sağ ovucunu sağ dizinə, sol ovucunu isə sol dizinə qoyardı. Sol əlini düz, sağ əlini isə yumardı. Yalnız sağ əlinin şəhadət barmağını qibləyə tərəf işarə edər və gözünü ona dikərdi. O barmağını tərpədər və dua edərdi. Belə ki Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Bu, yəni, şəhadət barmağı şeytan üçün dəmirdən də pisdir».
Peyğəmbər (S.A.V.) hər iki rükətdən sonra “Təhiyyat” duasını oxuyar, həm birinci həm də digər təşəhhüd zamanı özünə salavat deyərdi. O, ümmətinə belə etməyi əmr edərdi. Həmçinin Peyğəmbər namazında müxtəlif dualarla dua edərdi. Sonra “Əssəlamu aleykum və rəhmətullah” –deyərək, sağ və sol tərəfinə salam verərdi. Bəzən sağ tərəfə salam verərkən “və bərəkətuhu” sözlərini əlavə edərdi.
 
Namazın rükunları:
Namazın fərz və vacib əməlləri vardır ki, namaz onlardan ibarətdir. Əgər onun fərz əməllərindən biri olmasa, şəriət qaydalarına görə həmin namaz düzgün olmaz. Bu ərkanlar aşağadakılardır:
1  -Təkbirətul ihram[3]: Əli ibn Əbu Talib Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Namazın başlanğıcı təmizlikdir. Namazda artıq hərəkətləri haram edən təkbir etməkdir. Artıq hərəkətləri halal edən isə salam verməkdir»[4].
Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) namazını düzgün qılmayan kişiyə belə dediyini rəvayət etmişdir: «Namaza başlayanda “Allahu əkbər” de!» [5].
2  -Qüdrəti çatan kimsənin fərz namazı ayaq üstə qılması:
Uca Allah buyurur: «...Allaha itaət üçün ayağa qalxın»[6].
Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.) namazı ayaq üstə qılardı. O bunu İmran ibn Hüseyn adlı səhabəyə də əmr edərək demişdir: «Namazı ayaq üstə qıl. Əgər bacarmasan otur qıl. Əgər bunu da bacarmasan onda uzan qıl»[7].
3  -Hər rükətdə fatihə surəsini oxumaq: Ubadə ibn əs-Sammit Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Fatihə surəsini oxumayanın namazı da yoxdur»[8]. Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.), namazını düzgün qılmayan kişiyə fatihəni oxumağı əmr etmiş sonra isə belə demişdir: «Sonra bunu bütün namazında et»[9].
4  - 5  Rüku etmək və rükuda rahat olmaq: Belə ki, Uca Allah buyurur: «Ey iman gətirənlər! (Namaz qıldıqda) rüku edin, səcdəyə qapanın»[10].
Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.), namazını düzgün qılmayan kişiyə demişdir: «Sonra rüku et və rükuda tam rahat ol»[11].
6  - 7   Rükudan qalxdıqdan sonra qamətini düzəltmək və rahat olmaq: Əbu Məsud əl-Ənsari Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Namaz zamanı rüku və səcdə edəndə qamətini düzəltməyən kimsənin namazı düzgün deyil»[12]. Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.), namazını düzgün qılmayan kişiyə belə demişdir: «Sonra rükudan qalx və qamətini düzəlt»[13].
8  - 9  Səcdə etmək və səcdədə rahat olmaq: Uca Allah buyurur: «Ey iman gətirənlər! (Namaz qıldıqda) rüku edin, səcdəyə qapanın;...»[14].
Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.), namazını düzgün qılmayan kişiyə belə demişdir: «Sonra səcdə et və səcdədə rahat ol. Sonra qalx otur və oturanda rahat ol. Sonra yenidən səcdə et və səcdədə rahat ol»[15].
Səcdə edilən əzalar. İbn Abbas Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Mənə yeddi əza üzərində səcdə etmək əmr olunmuşdur. Həmin əzalar: Alın, sonra burnuna da işarə etdi. İki əl, iki diz və iki ayağın baş tərəfi»[16].
Həmçinin İbn Abbas Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət etmişdir: «Burnunu alnı kimi yerə qoymayanın namazı düzgün olmaz»[17].
10  -11   İki səcdə arasında oturmaq və bu zaman rahat olmaq:
Belə ki, Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Namaz zamanı rüku və səcdə edəndə qamətini düzəltməyən kimsənin namazı düzgün deyil»[18].
Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.) namazını düzgün qılmayan kişiyə bunu etməyi əmr etmişdir. Səcdə barəsində danışarkən bu haqda söz edilmişdi[19].
12  -Axırıncı təşəhhüd:
İbn Məsud deyir: Təşəhhüd vacib edilməmişdən öncə biz belə deyərdik: «Allaha salam olsun. Cəbrailə və Mikailə salam olsun»[20]. Peyğəmbər dedi: «Belə deməyin. Deyin ki, əttəhiyyatu lillahi...»[21].
 
Faydalı məlumat: Təşəhhüdün ən düzgün forması İbn Məsudun rəvayət etdiyidir.
O deyir ki, Peyğəmbər məni qarşısında oturtub təşəhhüdü Qurandan bir surə öyrətdiyi kimi öyrətmişdir.
»التحيات لله والصلوات والطيبات السلام عليك أيها النبي ورحمة الله وبركاته السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا عبده ورسوله«
«Əttəhiyyatu lillahi vəs səlavatu vət tayyibatu, əssəlamu aleykə əyyuhən nəbiyyu və rəhmətullahi və bərəkətuhu, əssəlamu aleynə və alə ibadillahis salihin. Əşhədu əllə iləhə illəllah və əşhədu ənnə Muhəmmədən abduhu və rəsuluhu»[22].
Duanın tərcüməsi isə belədir: «Ən gözəl salamlar, namazlar və yaxşı işlər Allaha məxsusdur. Ey Allahın Peyğəmbəri, sənə Allahın salamı,rəhməti və bərəkəti olsun. Bizə və Allahın əməlisaleh bəndələrinə Allahın salamı olsun. Mən şəhadət verirəm ki, Allahdan başqa ibadətə layiq olan haqq məbud yoxdur. Şəhadət verirəm ki, Muhəmməd Allahın qulu və elçisidir».
Digər faydalı məlumat: Hafiz, İbn Həcər əl-Əsqəlani Fəthul Bari əsərində (2/ 314), təşəhhüddə deyilən, “əssəlamu aleykə əyyuhən nəbiyyu və rəhmətullahi və bərəkətuhu”, yəni “Ey Allahın Peyğəmbəri, sənə Allahın salamı,rəhməti və bərəkəti olsun”.– sözləri haqqında demişdir:
İbn Məsudun təşəhhüd haqqında olan hədisinin bəzi sənədlərində, Peyğəmbərin (S.A.V.) sağlığı zamanıbu cümlənin birbaşa ona xitab formasında deyilməsi qeyd olunur. Amma onun vəfatından sonra isə bu cümlə birbaşa ona xitabən deyil, qeyri müəyyən şəxs əvəzliyi ilə deyilmişdir. Səhih əl-Buxari əsərinin “əl-İstizan” fəslində Əbu Muammarın sənədi ilə İbn Məsuddan təşəhhüd hədisi rəvayət olunur. Sonra İbn Məsud deyir: «Peyğəmbər (S.A.V.) sağ olanda biz belə deyərdik. Amma o vəfat etdikdən sonra biz, “Əssalamu”, “Salam olsun” deyirdik. Yəni, “Peyğəmbərə salam olsun” - deyirdik». Bu məlumat, Buxaridə belə rəvayət olunmuşdur. Bu rəvayəti həmçinin Əbu Əvanə “Səhih” əsərində də rəvayət etmişdir. Eləcə də əs-Sərrac, əl-Covzəfi, Əbu Nueym əl-Əsbəhani və Beyhəqi eyni hədisi müxtəlif sənədlərlə Buxarinin şeyxi, Əbu Nueymdən rəvayət etmişlər. Onların rəvayətində deyilir: «Peyğəmbər (S.A.V.) vəfat etdikdən sonra biz, “Əssalamu alən nəbiyy”- deyirdik». Belə ki, onların rəvayətində əvvəlki rəvayətdə deyilən “yəni” sözü qeyd edilməmişdir. Həmçinin Əbu Bəkr ibn Əbu Şeybə də eyni hədisi Əbu Nueymdən rəvayət etmişdir.
Subuki “Şərh əl-Minhac” kitabında bu rəvayəti Əbu Əvanənin sənədi ilə nəql etdikdən sonra deyir: «Əgər bu rəvayət səhabələrdən öz təsdiqini tapmışdırsa, demək Peyğəmbərdən (S.A.V.) sonra salamı ona xitab etmək vacib deyil. Ona görə də belə deyilməlidir: “Əssəlamu alən nəbiyy”» İbn Həcər bu sözdən sonra deyir: «Heç şübhə yoxdur ki, bu rəvayət səhihdir. Mən bu rəvayəti təsdiq edən başqa bir güclü sənəd tapmışam. Əbdürrəzzaq deyir ki, İbn Cureyc mənə, ona da Əta deyib ki, həqiqətən də səhabələr Peyğəmbərin (S.A.V.) sağlığında belə deyərdilər: “Əssəlamu aleykə əyyuhən nəbiyyu” (Ey Allahın Peyğəmbəri, sənə Allahın salamı olsun). O vəfat etdikdən sonra isə belə deyirdilər: “Əssəlamu alən nəbiyy” (Peyğəmbərə salam olsun). Bu sənəd səhihdir».
Albani “Sifətis salət” adlı kitabında (səh. 126) deyir: «Bu məlumat mütləq Peyğəmbər tərəfindən deyilmişdir. Bunu təsdiq edən məqam budur ki, Aişə də onlara namazda deyilən təşəhhüdü öyrədərkən belə deyərdi: Əssalamu alən nəbiyy». Bunu, əs-Sərrac “Müsnəd” kitabında (2/ 1/ 9), əl-Muxlis “əl-Fəvaid“ kitabında (1/ 54/ 11) iki səhih sənədlə Aişədən rəvayət etmişlər.
13  -Sonuncu təşəhhüddən sonra Peyğəmbərə salavat demək:
Demək Fudalə ibn Ubeyd əl-Ənsari deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) bir kişinin namaz qıldığını və Allaha həmd - səna etmədən, Peyğəmbərə (S.A.V.) salavat demədən namazını bitirdiyini dördü və dedi: «O, tələsdi». Sonra onu öz yanına çağırtdırdı, həm ona, həmdə başqlarına üzünü tutub dedi: «Biriniz namaz qılarkən, namazını Rəbbinə tərif deyib, Ona həmd-səna etməklə başlasın. Peyğəmbərə salavat desin, sonra istədiyi duanı etsin»[23].
Əbu Məsud deyir ki, biz Peyğəmbərin (S.A.V.) yanında oturmuşduq. Bir kişi gəlib onun qarşısında oturdu və dedi: Ey Allahın elçisi, sənə salam vermək qaydasını bilirik. Bəs namaz qılarkən sənə necə salavat deyək? Sənə Allahın salvatı olsun! Peyğəmbər (S.A.V.) bir an susdu. Hətta biz dedik ki, kaş ki, o bu sualı verməzdi. Sonra Peyğəmbər (S.A.V.) dedi: «Siz mənə salavat deyərkən belə oxuyun: Allahummə salli alə Muhəmməd ən-Nəbiyy əl-Ummiyyi və alə ali Muhəmməd...[24]»[25].
Faydalı məlumat: Peyğəmbərə (S.A.V.) deyilən salavatın ən yaxşısı Kəəb ibn Ucrənin rəvayətidir. Rəvayətdə deyilir ki, biz dedik: «Ey Allahın elçisi, sənə salam vermək qaydasını bilirik. Bəs sənə necə salavat deyək?» Peyğəmbər (S.A.V.) dedi ki, mənə belə salavat deyin: «Allahummə salli alə Muhammədin və alə ali Muhəmməd, kəmə salləytə alə ali İbrahimə innəkə həmidun məcid. Allahummə barik alə Muhəmmədin və alə ali Muhəmməd, kəmə barəktə alə ali İbrahimə innəkə həmidun məcid»[26].
14  -Salam vermək:
Belə ki, Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Namazın başlanğıcı təmizlikdir. Namazda artıq hərəkətləri haram edən təkbir etməkdir. Artıq hərəkətləri halal edən isə salam verməkdir»[27]
 
Namazın vacib əməlləri:

1. Birinci təkbirdən başqa, namaz vaxtı deyilən bütün təkbirlər. Həmçinin “Səmiəllahu limən həmidəh” və “Rabbənə ləkəl həmd” sözləri:

Əbu Hureyrə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaza başlayarkən təkbir edərdi. Sonra rükuya gedərkən yenə təkbir edərdi. Sonra qamətini rükudan qaldırarkən belə deyərdi: Səmiəllahu limən həmidəh. Qamətini tam düzəldəndən sonra belə deyərdi: Rabbənə ləkəl həmd. Sonra səcdəyə gedərkən yenə təkbir edərdi. Başını səcdədən qaldırarkən yenə də təkbir edərdi. Yenidən səcdəyə gedərkən təkbir edər. Sonra başını səcdədən qaldırarkən yenidən təkbir edərdi. Sonra bütün namazda belə edər və namazını bitirərdi. İkinci rükətdə oturub (üçüncü rükətə) qalxarkən yenə təkbir edərdi»[28]. Artıq Peyğəmbər demişdir ki, «Mən necə namaz qılıramsa siz də elə namaz qılın»[29].
Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.) namazını düzgün qılmayan kişiyə bunu əmr edərək demişdir: «Aşağıdakı amillər olmadan heç kəsin namazı düzgün olmaz: Tam dəstəmaz almalı. Sonra təkbir edib Uca Allaha həmd-səna deyib, istədiyi qədər Quran oxumalı. Sonra Allahu əkbər deməli. Sonra əzaları öz yerinə oturana qədər səcdə etməli. Sonra Allahu əkbər deyib səcdədən qalxmalı və rahat oturmalı. Sonra əzaları öz yerini tapana qədər rüku etməli. Sonra qamətini düzəldənə qədər “Səmiəllahu limən həmidəh” deməlidir. Sonra Allahu əkbər deməlidir.
Sonra əzaları rahat olana qədər səcdə edir. Sonra “Allahu əkbər” deyir. Sonra əzaları rahat olana qədər səcdə edir... Sonra başını qaldırıb təkbir edir. Kim bunu etsə namazı tamam olar»[30].

2. Birinci təşəhhüd: İbn Məsud deyir ki, həqiqətən Muhəmməd belə demişdir:
«Hər iki rükətdən sonra oturduqda belə deyin:
»التحيات لله والصلوات والطيبات السلام عليك أيها النبي ورحمة الله وبركاته السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا عبده ورسوله«
«Əttəhiyyatu lillahi vəs səlavatu vət tayyibatu, əssəlamu aleykə əyyuhən nəbiyyu və rəhmətullahi və bərəkətuhu, əssəlamu aleynə və alə ibadillahis salihin. Əşhədu əllə iləhə illəllah və əşhədu ənnə Muhəmmədən abduhu və rəsuluhu».
Duanın tərcüməsi isə belədir: «Ən gözəl salamlar, namazlar və yaxşı işlər Allaha məxsusdur. Ey Allahın Peyğəmbəri, sənə Allahın salamı,rəhməti və bərəkəti olsun. Bizə və Allahın əməlisaleh bəndələrinə Allahın salamı olsun. Mən şəhadət verirəm ki, Allahdan başqa ibadətə layiq olan haqq məbud yoxdur. Şəhadət verirəm ki, Muhəmməd Allahın qulu və elçisidir.
Bunu dedikdən sonra itədiyiniz duanı seçin və onunla Rəbbinizə dua edin»[31].
Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.) namazını düzgün qılmayan kişiyə bunu əmr edərək demişdir: «Namazın ortasında oturarkən rahatlan, sol baldırını yerə qoy, sonra təşəhhüdü oxu»[32].

3. Namazqılan namaza başlayarkən, önündən keçməyin və gözünün yayınmasının qarşısını alan sütrə (maneə) götürməlidir. Səhl ibn Əbu Xeysəmə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Biriniz namaz qılarkən sütrə olan yerdə qılsın və sütrəyə yaxın dayansın ki, şeytan onun namazına mane olmasın»[33].
İbn Ömər Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Yalnız sütrə olan yerdə namaz qıl. Namaz vaxtı heç kəsə qarşından keçməyə imkan vermə. Əgər kimsə qarşından keçməyə israrlı olarsa ona qarşı mübarizə apar. Çünki həqiqətən onunla bərabər yoldaş (şeytan) vardır»[34].
Sütrə, divardan, sütundan, əsadan, nizədən və yəhərdən ola bilər. Belə ki, sütrə qarşıya qoyulub o istiqamətdə namaz qılınır. Sütrənin ən az hündürlüyü yəhərin arxa tərəfi qədər olmalıdır. Demək Musa ibn Talha atasından, o da Peyğəmbərdən belə rəvayət etmişdir: «Biriniz qarşısına yəhərin arxa tərəfi böyüklükdə sütrə qoyubsa namazını qılsın və sütrənin arxasından keçənlərə əhəmiyyət verməsin»[35].
 
Namazqılanın sütrəyə yaxın dayanması:
Bilal deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qılırdı. Onunla divar arasında üç dürsəyə yaxın məsafə var idi»[36].
Səhl ibn Səəd deyir ki, «Peyğəmbərin (S.A.V.) namaz qılan yeri ilə divar arasında bir qoyun keçən qədər məsafə var idi»[37].
Namazqılan özünə sütrə götürübsə, kiminsə özü ilə sütrə arasından keçməyinə imkan verməsin.
İbn Abbas deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qılırdı. Bu zaman onun qarşısından bir qoyun keçir. Peyğəmbər (heyvanın qarşısını almaq üçün) qarnı divara dəyənə qədər qibləyə tərəf irəlilədi»[38].
Əbu Səid əl-Xudri Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Biriniz namaz qılarkən başqasının öz qarşısından keçməsinə imkan verməsin. Keçmək istəsə bacardığı qədər onun qarşısını alsın. Əgər inadkarlıq etsə ona müqavimət göstərsin. Həqiqətən o şeytandır»[39].
 
Əgər namazqılan özünə sütrə götürməyibsə, qarşısından keçən eşşək, qadın və qara it onun namazını batil edir.
Abdullah ibn əs-Sammit, Əbu Zərrdən rəvayət edir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) belə demişdir: «Biriniz namaza başlayarkən qarşısına yəhərin arxası böyüklükdə maneə qoyarsa namaz yerini qorumuş olar. Əgər qarşısında yəhərin arxası böyüklüyündə maneə olmazsa onun namazını eşşək, qadın və qara it batil edər». Mən dedim: «Ey Əbu Zərr, bəs qara itin, qırmızı və sarı itdən nə fərqi var? Əbu Zərr dedi: Ey qardaşım oğlu, mən də Peyğəmbərdən sənin soruşduğun kimi soruşmuşdum. O demişdi ki, «qara it şeytandır»[40].
Namazqılanın qarşısından keçməyin haram olması:
Əbu Cuheym Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Namazqılanın qarşısından keçən bunun nə dərəcədə günah olduğunu bilsəydi olduğu yerdə qırx (il) dayanardı və bu onun üşün daha xeyirli olardı. Amma namazqılanın qarşısından keçməzdi»[41].
İmamın sütrəsi məmumun da sütrəsidir:
İbn Abbas deyir ki, «mən eşşəyin üzərində gəlirdim. Həmin gün mən həddi buluğa çatmışdım. Peyğəmbər (S.A.V.) Minada camaata namaz qıldırırdı. Mən cərgələrin arasından keçib miniyimdən düşdüm və eşşəyi buraxdım. Sonra cərgəyə qoşuldum. Amma heç kəs bu hərəkətimə görə mənə irad tutmadı»[42].
 
Namazın sünnə əməlləri:
Namazın sünnələri iki qismə bölünür: Deyilən və edilən.
Deyilən sünnələr aşağadakılardır:

1. İstiftah duası:[43]

Bu duanın ən yaxşısı Əbu Hureyrənin rəvayət etdiyi duadır. Demək o deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) təkbir gətirib namaza başlayarkən Quran oxumadan öncə bir az susardı. Mən ona dedim: Ey Allahın elçisi, atam, anam sənə fəda olsun. Sən təkbirlə Quran oxumaq arasında bir an susursan. Həmin vaxt nə deyirsən? Peyğəmbər (S.A.V.) dedi: Mən həmin vaxt belə deyirəm:
«اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِى وَبَيْنَ خَطَايَاىَ كَمَا بَاعَدْتَ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ اللَّهُمَّ نَقِّنِى مِنْ خَطَايَاىَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ اللَّهُمَّ اغْسِلْنِى مِنْ خَطَايَاىَ بِالثَّلْجِ وَالْمَاءِ وَالْبَرَدِ »
«Allahummə bəid beyni və beynə xətayəyə, kəmə baədtə beynəl məşriqi vəl məğrib. Allahummə nəqqini min xətayəyə kəmə yunəqqəs sovbul əbyadu minəd dənəs. Allahumməğsilni min xətayəyə bis səlci vəl məi vəl bərəd»[44].
Duanın tərcüməsi belədir: «Allahım, şərqlə qərbi biri-birindən necə uzaq etmisənsə, məni də günahlarımdan elə uzaq et. Ağ paltar çirkabdan necə təmizlənirsə, mənim günahlarımı da elə təmizlə. Allahım mənim günahlarımı qar, yağış və buz ilə yu».

2. İstiazə (“Əuzu billahi minəş-şeytanır-rəcim” sözlərini deməklə şeytanın şərrindən Allaha sığınmaq): Uca Allah buyurur: «(Ya Rəsulum!) Quran oxumaq istədiyin zaman məlun Şeytandan Allaha sığın! (“Əuzu billahi minəş-şeytanır-rəcim” sözlərini de!)»[45].
Əbu Səid əl-Xudri deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaza başlayarkən istiftah duasını oxuyar və sonra belə deyərdi: “Əuzu billəhi əs-səmi əl-əlim minəş şeytanir rəcim. Min həmzihi və nəfxihi və nəfsih”[46]».
Duanın tərcüməsi belədir: “Məlun şeytandan, onun törədə biləcəyi dəlilikdən, təkəbbürlükdən və pis sözlərdən, eşidən və bilən Allaha sığınıram”.

3. Amin demək: Vail ibn Hucr deyir ki, «Peyğəmbər “Vələddallin” sözünü dedikdən sonra, uca səslə amin deyərdi»[47].
Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «İmam amin dedikdə siz də amin deyin. Həqiqətən kimin amin deməsi mələklərin amin demələri ilə üst-üstə düşərsə, keçmiş günahları bağışlanar»[48].

4. Fatihədən sonra Quran oxumaq: Əbu Qatadə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) zöhr namazının ilk iki rükətində fatihə surəsini və əlavə iki surə oxuyardı. Birinci rükəri uzadar, ikinci rükəti isə qısaldardı. Bəzən oxuduğu ayəni (bir az uca səslə oxuyub) başqalarına eşitdirərdi. Əsr namazında da fatihə surəsini və iki surə oxuyardı. Sübh namazının birinci rükətini uzadar, ikinci rükətini isə qısaldardı»[49].
Əbu Qatadə başqa hədisdə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) zöhr və əsr namazlarının ilk iki rükətində fatihə surəsini və bir surə oxuyardı. Bəzən oxuduğu ayəni (bir az uca səslə oxuyub) bizə eşitdirərdi. Son iki rükətdə isə fatihə surəsini oxuyardı»[50].
Bəzi hallarda son iki rükətdə fatihədən əlavə surə oxumaq sünnədir. Demək Əbu Səid deyir ki, «Peyğəmbər zöhr namazının ilk iki rükətində otuz ayə miqdarında Quran oxuyardı. Son iki rükətdə isə on beş ayə miqdarında, yaxud, əvvəl oxuduğunun yarısı qədər oxuyardı. Əsr namazının ilk iki rükətində on beş ayə miqdarında oxuyardı. Sonr iki rükətində isə əvvəl oxuduğunun yarısı qədər oxuyardı»[51].
Sünnəyə görə Məğrib və İşa namazlarının ilk iki rükətlərində və sübh namazında Quran səslə oxunmalıdır. Məğribin üçüncü rükətinin, İşanın son iki rükətinin, Zöhr və Əsr namazlarının səssiz oxunması sünnədir.

5. Rüku və səcdədə təsbih etmək (Uca Allahı eyiblərdən pak tutmaq): Huzeyfə deyir ki, «mən Peyğəmbərlə (S.A.V.) birlikdə namaz qılırdım. O, rükuda “Sübhanə rəbbiyəl azim”, səcdədə isə “Sübhanə rəbbiyəl alə” deyərdi»[52].
Utbə ibn Amir deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) rükuda üç dəfə, “Sübhanə rəbbiyəl azim və bihəmdihi” deyərdi. Səcdədə isə üç dəfə “Sübhanə rəbbiyəl alə və bihəmdihi” deyərdi»[53].

6. Rükudan qalxarkən “Rəbbənə ləkəl həmd” sözünə, aşaqdakı dualardan birini əlavə etmək sünnədir. Duaların biri belədir:
«Mil-əs-səməvati və mil-əl-ardi və mə bəynəhumə və milə mə şitə min şeyin bəd».
«(Allahım Sənə) Göylər və yer dolusu, onların arasında və Sənin istədiyin qədər Sənə həmd olsun»[54].
Namazqılan istəsə bu əlavə ilə kifayətlənər, istəsə aşaqdakı duanı da əlavə edə bilər.
«Əhlus sənəi vəl məcd. Əhəqqu mə qaləl əbdu və kullunə ləkə abdun. Lə maniə limə atəyt vələ mutiə limə mənət vələ yənfəu zəl cəddi minkəl cədd».
«(Ey Allahım) Tərifə layiq olan Sənsən. Bəndələrin – biz hamımız Sənin bəndələrinik, dedikləri ən yaxşı söz belədir: Sənin əta etdiyinə heç kəs mane ola bilməz. Sənin qadağan etdiyini isə heç kəs əta edə bilməz. (mal dövləti və cah-cəlalı ilə) Güclü olan insan, bununla Səndən (Sənin əzabından) qurtula bilməz»[55].
 
«Rabbənə və ləkəl həmdu həmdən kəsiran tayyibən mübarəkən aleyh. Kəmə yuhibbu rabbunə və yərda».
«Ey Rəbbimiz, həmd-səna Sənə məxsusdur, Sənə çoxlu gözəl və  mübarək həmd-səna olsun. Rəbbimiz necə sevir və razı qalırsa elə»[56].

7. İki səcdə arasında dua etmək. Huzeyfə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) iki səcdə arasında belə deyərdi:
«Rabbiğfirli, rabbiğfirli»[57].
Duanın tərcüməsi isə belədir: «Ey Rəbbim məni bağışla, ey Rəbbim məni bağışla».
İbn Abbas deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) iki səcdə arasında belə deyərdi:
« اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَارْحَمْنِى وَاجْبُرْنِى وَاهْدِنِى وَارْزُقْنِى »
«Allahumməğfir li vərhəmni, vəcburni, vəhdini, vərzuqni».
Duanın tərcüməsi isə belədir: «Ey Allahım məni bağışla, mənə rəhm et, Öz xəzinəndən məndən aldıqlarının əvəzini ver, məni hidayət yoluna yönəlt və ruziləndir»[58].

8.Birinci təşəhhüddən sonra Peyğəmbərə (S.A.V.) salavat demək. Çünki Peyğəmbər (S.A.V.) də belə edərdi. Demək Aişə deyir ki, «biz Peyğəmbər (S.A.V.) üçün misvak və dəstəmaz suyu hazırlayırdıq. Allah, gecə istədiyi vaxt onu oyatdırar, o da qalxıb misvaklanar və dəstəmaz alardı. Sonra doqquz rükət namaz qılardı. Rükətlərin heç birində əyləşməzdi. Yalnız səkkizinci rükətdə oturar və Rəbbinə dua edər, Peyğəmbərinə salavat deyərdi. Sonra salam vermədən ayağa qalxardı. Sonra doqquzuncu rükəti qılar və oturardı. Sonra Rəbbinə həmd edər, Peyğəmbərinə salavat deyər, dua edib salam verərdi...»[59].

9. Birinci və ikinci təşəhhüdlərdən sonra dua etmək. Birinci təşəhhüddən sonra belə deyilir: Demək İbn Məsud deyir ki, həqiqətən Muhəmməd (S.A.V.) demişdir: «Hər iki rükətdən sonra oturduqda belə deyin:
»التحيات لله والصلوات والطيبات السلام عليك أيها النبي ورحمة الله وبركاته السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين أشهد أن لا إله إلا الله وأشهد أن محمدا عبده ورسوله«
«Əttəhiyyatu lillahi vəs səlavatu vət tayyibatu, əssəlamu aleykə əyyuhən nəbiyyu və rəhmətullahi və bərəkətuhu, əssəlamu aleynə və alə ibadillahis salihin. Əşhədu əllə iləhə illəllah və əşhədu ənnə Muhəmmədən abduhu və rəsuluhu».
Duanın tərcüməsi isə belədir: «Ən gözəl salamlar, namazlar və yaxşı işlər Allaha məxsusdur. Ey Allahın Peyğəmbəri, sənə Allahın salamı,rəhməti və bərəkəti olsun. Bizə və Allahın əməlisaleh bəndələrinə Allahın salamı olsun. Mən şəhadət verirəm ki, Allahdan başqa ibadətə layiq olan haqq məbud yoxdur. Şəhadət verirəm ki, Muhəmməd Allahın qulu və elçisidir».
Bunu dedikdən sonra itədiyiniz duanı seçin və onunla Rəbbinizə dua edin»[60].
İkinci təşəhhüddən sonra isə belə deyilir. Demək Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Sonuncu təşəhhüdü bitirdikdən sonra dörd şeydən Allaha sığının: Cəhənnəm əzabından, qəbr əzabından, diri və ölülərin fitnəsindən, Məsih Dəccalın şərrindən[61]»[62].

10. İkinci salam: Demək Peyğəmbər iki dəfə salam verərdi. Necə ki, bu haqda İbn Məsuddan rəvayət nəql olunur. Rəvayətdə deyilir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) sağ və sol tərəfinə, «əs-salamu aleykum və rəhmətullah», «əs-salamu aleykum və rəhmətullah» - sözləri ilə salam verərdi. O salam verərkən, (arxadan baxdıqda) yanaqları görsənərdi»[63]. Bəzi hallarda isə yalnız bir tərəfə salam verməklə kifayətlənərdi. Demək Aişə deyir ki, «Peyğəmbər namazda üzünü bir az sağ tərəfə çevirib yalnız bir salam verərdi»[64].
 
Feli sünnələr:

1. Təkbirətul ihramı deyərkən, rükuya gedərkən, rükudan qalxarkən və birinci təşəhhüdü dedikdən sonra qiyama qalxarkən əlləri qaldırmaq: İbn Ömər deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaza başlayarkən, təkbir edib rükuya gedərkən və başını rükudan qaldırarkən əllərini çiyinləri səviyyəsinə qaldırardı»[65]. Nafi deyir ki, «İbn Ömər namaza başalayarkən təkbir edib əllərini qaldırardı. Rükuya gedərkən və “səmiəllahu limən həmidəh” deyib rükudan qalxarkən əllərini qaldırardı. İkinci rükətdən (üçüncü rükətə) qalxarkən əllərini qaldırardı. İbn Ömər bu əməlini Peyğəmbərə (S.A.V.) ünvanlayırdı»[66].
Namaz zamanı hər dəfə əyilib durarkən hərdən-bir əlləri qaldırmaq sünnəyə uyğundur. Demək Malik ibn əl-Huveyris deyir ki, «mən, Peyğəmbərin (S.A.V.) namaz qılarkən əllərini qaldırdığını görmüşəm. O rüku edərkən, rükudan qalxarkən, səcdəyə gedərkən, başını səcdədən qaldırarkən əllərini qulaqları səviyyəsinə qaldırardı»[67].

2. Sağ əli sol əlin üstünə qoyub sinə üzərinə yerləşdirmək: Səhl ibn Səəd deyir ki, «insanlara, namaz əsnasında sağ əllərini sol dirsəkləri üzərinə qoymaları əmr olunurdu». Əbu Hazim deyir ki, mən yəqinliklə bilirəm ki, o bu əmri Peyğəmbərə (S.A.V.) ünvanlayır[68].
Vail ibn Hucr deyir ki, «mən Peyğəmbərlə (S.A.V.) birlikdə namaz qılırdım. O sağ əlini sol əlinin üstünə qoyub, sinəsi üzərinə yerləşdirdi»[69].

3. Səcdə yerinə baxmaq: Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Kəbəyə daxil olarkən oradan çıxana qədər gözünü səcdə etdiyi yerdən çəkmədi»[70].

4. Rükuda, aşağıdakı hədislərdə deyilənlərə riayət etmək: Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) rüku edərkən başını nə tam dik tutar, nə də tam əyərdi, orta vəziyyətdə saxlayardı»[71].
Əbu Humeyd Peyğəmbərin namazını vəsf edərək deyir: «O, rüku edərkən əllərini dizlərinə bərkidər, sonra belini tam düz tutardı»[72].
Vail ibn Hucr deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) rükuda əl barmaqlarını aralı tutardı»[73].
Əbu Humeyd deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) rüku etdi və sanki dizlərini qucaqlamış kimi, əllərini dizlərinə qoydu. Qollarını tam açıb, böyürlərindən uzaq tutdu»[74].

5. Səcdəyə gedərkən əllərin dizlərdən öncə yerə qoyulması: Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Kimsə səcdəyə gedərkən dəvə oturduğu kimi oturmasın. Əllərini dizlərindən öncə yerə qoysun»[75].

6. Səcdədə, aşağıdakı hədislərdə deyilənlərə riayət etmək: Əbu Humeyd Peyğəmbərin (S.A.V.) namazını vəsf edərək deyir: «O, səcdə edəndə dirsəklərini yerə qoymaz və ovuclarını bükməzdi. Ayaq barmaqlarını da qibləyə tərəf yönəldərdi»[76].
Bəra Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Səcdə edərkən ovuclarını yerə qoy, dirsəklərini qaldır»[77].
Abdullah ibn Malik ibn Buheynə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qılarkən, (səcdə zamanı) qollarını aralayardı hətta qoltuqaltı vəziləri görsənərdi»[78].
Aişə deyir ki, «bir gün Peyğəmbər (S.A.V.) mənim yatağımda idi. Birdən onun yoxa çıxdığını görüb onu axtarmağa başladım. Gəlib gördüm ki, dabanlarını dik tutmuş, barmaqlarını da qibləyə yönəltmiş halda səcdə edir»[79].
Vail ibn Hucr deyir ki, «mən Mədinə şəhərinə gəldim və (öz-özlüyümdə) dedim: Mən mütləq Peyğəmbərin (S.A.V.) necə namaz qıldığına baxmalıyam. O hədisin bir hissəsini danışır və sonra deyir: Sonra əyilib səcdəyə getdi. Başını əlləri arasına qoydu... »[80].
Vail ibn Hucr deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) səcdə edərkən əl barmaqlarını birləşdirərdi»[81].
Bəra deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) səcdə edərkən əllərini yerə qoyar, ovucları və barmaqlarını qibləyə tərəf tutardı».[82]

7. İki səcdə arasında olan oturuşun aşağıdakı hədislərdə deyilən qaydada olması: Aişə deyir ki, «O, sol ayağını yerə yatırar, sağ ayağını isə dik tutardı»[83].
İbn Ömər deyir ki, «sağ ayağı dik tutmaq və barmaqlarını qibləyə yönəltmək, sol ayağın üzərində oturmaq namazın sünnələrindəndir»[84].
Tavus deyir ki, «biz iki səcdə arasında dabanlar üzərində oturmaq haqqında İbn Abbasdan soruşduq və o bunun sünnə olduğunu dedi. Biz dedik ki, bəs biz bunu insan üçün narahatlıq sayırıq. İbn Abbas dedi: Əksinə, bu sənin Peyğəmbərinin (S.A.V.) sünnəsidir»[85].

8. Səcdədən qiyama qalxarkən oturmaq, sonra durmaq: Əbu Qilabə deyir ki, Malik ibn əl-Huveyris əl-Leysi bizə deyirdi ki, «O, Peyğəmbəri (S.A.V.) namaz qılarkən görmüşdü. O namazının tək rükətlərini bitirər (səcdədən qalxar) və oturar sonra (ikinci rükəti qılmaq üçün ağaya) durardı[86]».

9. Rükətdən qalxarkən yerə dayaqlanmaq: Əyyub, Əbu Qilabədən rəvayət edir. Rəvayətdə deyilir ki, «Malik ibn əl-Huveyris bizim yanımıza gəldi və bu məscidimizdə bizə namaz qıldırdı və dedi: Mən sizə namaz qıldırıram, amma məqsədim bu deyil. Sadəcə olaraq mən istəyirəm sizə Peyğəmbərin (S.A.V.) necə namaz qıldığını göstərim. Əyyub deyir: Mən Əbu Qilabəyə dedim: Bəs onun namazı necə idi? O dedi: Bax bizim bu şeyximizin, yəni, Amr ibn Sələmənin - namazı kimi. Əyyub deyir: O şeyx təkbiri bitirir, ikinci səcdədən başını qaldırarkən oturar, sonra yerə dayaqlanıb ayağa qalxardı»[87].

10. Hər iki təşəhhüd zamanı aşağıdakı hədislərdə deyilən kimi oturmaq: Əbu Humeyd Peyğəmbərin (S.A.V.) namazının vəsfində deyir: «İkinci rükətdə oturarkən sol ayağı üzərində oturar, sağ ayağını isə dik tutardı. Sonuncu rükətdə oturduqda isə sol ayağını (sağ ayağının altına doğru) irəli çıxarar, sağ ayağını isə dik tutar və oturacağı üzərində oturardı»[88].
İbn Ömər deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namazda oturarkən sağ ovucunu sağ baldırının üzərinə qoyar, əl barmaqlarının hamısı bükər və yalnız şəhadət barmağı ilə işarə edərdi. Sol ovucunu da sol baldırının üzərinə qoyardı»[89].
Nafi deyir ki, Abdullah ibn Ömər namazda oturarkən əllərini dizləri üzərinə qoyar, (şəhadət) barmağı ilə işarə edər və gözlərini barmağına dikərdi. Sonra İbn Ömər deyərdi ki, Peyğəmbər (S.A.V.) belə deyirdi: «Bu, yəni, şəhadət barmağı - şeytan üçün dəmirdən (dəmir alətlə vurulan zərbədən) də pisdir»[90].
 
Namazdan sonra edilən zikr və dualar:

1. Sovban deyir ki, Peyğəmbər namazını bitirdikdən sonra üç dəfə istiğfar edər (əstəğfirullah deyər) və sonra belə deyərdi: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْكَ السَّلاَمُ تَبَارَكْتَ ذَا الْجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ»
«Allahummə əntəs salam və minkəs salam, təbarəktə ya zəl-cəlali vəl ikram».
Duanın tərcüməsi: “Ey Allahım, Sən bütün naqisliklərdən və eyiblərdən salamatsan. Əminamanlıq bəxş edən Sənsən. Ey qüvvət və lütf sahibi, Sən həqiqətən böyüksən”. Valid deyir ki, mən Ovzaiyə dedim: İstiğfar necə edilir? O dedi ki, belə: «Əstəğfirullah, əstəğfirullah»[91].

2. Əbuz Zubeyr deyir ki, İbn əz-Zubeyr hər dəfə salam verib namazı bitirdikdən sonra belə deyərdi: « لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَلاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِيَّاهُ لَهُ النِّعْمَةُ وَلَهُ الْفَضْلُ وَلَهُ الثَّنَاءُ الْحَسَنُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ »
«Lə iləhə illəllahu vəhdəhu lə şərikə ləhu, ləhul mulku və ləhul həmdu vəhuvə alə kulli şeyin qadir. Lə havlə vələ quvvətə illə billəh. Lə iləhə illəllah, valə nəbudu illə iyyahu. Ləhun nimətu və ləhul fadlu və ləhus sənaul həsən. Lə iləhə illəllahu, muxlisinə ləhud din, vəlav kərihəl kəfirun».
Duanın tərcüməsi: “Allahdan başqa ibadətə layiq haqq olan məbud yoxdur. O təkdir, heç bir şəriki yoxdur. Malikanə və həmd-səna Ona məxsusdur. O hər şeyə qadirdir. Günahlardan qorunmaq və itaətlərin icrasına müvəffəq olmaq yalnız Allahladır. Allahdan başqa ibadətə layiq haqq olan məbud yoxdur. Biz Ondan başqasına ibadət etmirik. Nemət də, lütf də, gözəl tərif də Ona məxsusdur. Allahdan başqa ibadətə layiq haqq olan məbud yoxdur. Kafirlər istəməsələr də bizim etdiklərimiz yalnız Onun üçündür”.
Sonra İbn əz-Zubeyr deyərdi ki, Peyğəmbər (S.A.V.) hər namazdan sonra bu duanı oxuyardı[92].

3. Muğirə ibn Şöbənin köləsi Vərrad deyir ki, Muğirə ibn Şöbə Müaviyəyə məktub yazır və deyir: Həqiqətən Peyğəmbər (S.A.V.) salam verib namazını bitirdikdən sonra belə deyərdi: «Lə iləhə illəllah, vəhdəhu lə şərikə ləhu, ləhul mulku və ləhul həmdu və huvə alə kulli şeyin qadir. Allahummə lə maniə limə atəyt, vələ mutiyə limə mənət, vələ yənfəu zəl cəddi minkəl cədd»[93]. Duanın tərcüməsi: “Allahdan başqa ibadətə layiq haqq olan məbud yoxdur. O təkdir, heç bir şəriki yoxdur. Malikanə və həmd-səna Ona məxsusdur. O hər şeyə qadirdir. Sənin əta etdiyinə heç kəs mane ola bilməz. Sənin qadağan etdiyini isə heç kəs əta edə bilməz. (mal dövləti və cah-cəlalı ilə) Güclü olan insan, bununla Səndən (Sənin əzabından) qurtula bilməz”.

4. Kəəb ibn Ucrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Hər namazdan sonra edilən zikrlər vardır ki, onları deyənlər və ya edənlər xəsarətə uğramazlar. Otuz üç dəfə təsbih (Sübhənəllah), otuz üç dəfə təhmid (Əlhəmdulilləh) və otuz üç dəfə təkbir (Allahu əkbər)»[94]. Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Kim hər namazdan sonra otuz üç dəfə təsbih edər (Sübhənəllah), otuz üç dəfə Allaha həmd edər (Əlhəmdulilləh) və otuz üç dəfə təkbir (Allahu əkbər) - deyərsə, bu doxsan doqquz edər. Yüzü tamamlamaq üçün isə “Lə iləhə illəllah vəhdəhu lə şərikə ləhu ləhul mulku və ləhul həmdu vəhuvə alə kulli şeyin qadir”, (Allahdan başqa ibadətə layiq haqq olan məbud yoxdur. O təkdir, heç bir şəriki yoxdur. Malikanə və həmd-səna Ona məxsusdur. O hər şeyə qadirdir) – deyərsə, onun günahları hətta dənizin köpükləri kimi olsa belə, yenə də bağışlanar[95]»[96].

5. Muaz ibn Cəbəl deyir ki, «bir gün Peyğəmbər (S.A.V.) mənim əlimdən tutdu və dedi: Ey Muaz, Allaha and olsun ki, mən səni sevirəm». Mən dedim: Atam, anam sənə fəda olsun, Allaha and olsun ki, mən də səni sevirəm. O dedi: Ey Muaz, mən sənə tövsiyə edirəm ki, namazdan sonra bunları deməyi tərk etmə: «Allahummə əinni alə zikrikə və şukrikə və husni ibadətikə». «Ey Allahım, Səni zikr etməyim, Sənə şükrlü olmağım və gözəl ibadət etməyim üçün mənə kömək ol»[97].

6. Əbu Umamə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Kim hər fərz namazdan sonra “Ayətəl Kursi”ni oxuyarsa, onun cənnətə daxil olması üçün yalnız ölüm maneəsi kifayətdir»[98]. Məhəmməd ibn İbrahim onun bu rəvayətinə “Qul huvəllahu əhəd”i də əlavə etmişdir.

7. Uqbə ibn Amir deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) mənə hər (fərz) namazdan sonra “Muəvvizatı” (yəni, ixlas, fələq və nas surələrini) oxumağı əmr etmişdir»[99].

8. Ummu Sələmə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) salam verib sübh namazını bitirdikdən sonra belə deyərdi: «Allahummə inni əsəlukə ilmən nafiən və rizqan tayyibən və amələn mutəqabbələn». «Ey Allahım, mən Səndən faydalı elm, halal ruzi və məqbul əməl diləyirəm»[100].  
Namazda edilməsi bəyənilməyən (məkruh) əməllər:

1. Ehtiyac olmadan paltar və ya bədən ilə oynamaq:

Mueyqib deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) (namaz vaxtı) səcdə yerinin torpağını düzəltmək istəyənlərə demişdi ki, «əgər belə etsən, onda bir dəfə et»[101].

2. Əllərin böyürlərə qoyulması: Əbu Hureyrə deyir ki, «insana, əlləri böyürlərə qoyub namaz qılmaq qadağan edilmişdir»[102].

3. Gözləri səmaya dikmək: Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Namaz vaxtı dua edərkən gözlərini səmaya dikən insanlar bu əməllərindən əl çəksinlər. Əks halda gözləri kor edilər»[103].

4. Ehtiyac olmadan dönmək: Aişə deyir ki, mən Peyğəmbərdən (S.A.V.) namazda o tərəf – bu tərəfə dönmək haqqında soruşdum və o belə dedi: «Bu oğurluqdur. Şeytan bununla bəndənin namazından oğurluq edir»[104].

5. Aşağıdakı hədisdə deyilənlərə baxmaq: Aişə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) naxışlı paltarda namaz qıldı və sonra dedi: «Bu paltarın naxışları məni namazdan yayındırdı. Bu paltarı Əbu Cəhmə aparın və əvəzində onun naxışsız qalın paltarını gətirin»[105].

6. Paltarı “sədl” etmək və ağızı örtmək: Əbu Hureyrə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz vaxtı paltarı “sədl” etməyi və kişilərin ağızlarını bağlamasını qadağan etmişdir»[106].
Şəmsul Haqq adlı alim “Ovnul Məbud” kitabında (2/ 347) deyir ki, Xəttabi belə demişdir: «Sədl, paltarı yerlə sürünənə qədər uzatmaqdır».
Neylu Əvtar kitabında isə deyilir: Əbu Ubeydə “Ğərib” kitabında belə demişdir: «Sədl, kişinin, enli paltarının qol hissəsindən əllərini çıxararaq kənarlarını qaldırıb sinəsinə sıxmadan geyinməsidir. Əgər enli paltarın kənarlarını sinəsinə yığarsa bu “sədl” sayılmır. Nihayə kitabının müəllifi isə deyir ki, sədl, paltara bürünərək əllərini də paltarın daxilinə salıb bu halda rüku və ya səcdə etməkdir. Bu, köynək və digər geyimlərdə edilə bilər. Sonra deyir ki, bəziləri deyirlər ki, bu, izarın[107] orta hissəsini başa atıb kənarlarını isə çiyinlərə qoymaq yox, sağ və sol tərəflərə sallamaqdır. Cövhəri deyir: Ərəb dilində “paltarını sədl etmək”, onu uzatmaqdır. Lakin hər halda hədisi bütün bu mənalara aid etmək olar. Çünki ərəb dilində “sədl” sözü bu mənaları əhatə edir. Bütün mənaları, özündə bir neçə mənanı əhatə edən bir sözə aid etmək daha güclü üslubdur».

7. Əsnəmək: Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Namaz vaxtı əsnəmək şeytandandır. Kimin əsnəməyi gəlsə, onu bacardığı qədər sıxsın (əlini ağzına tutsun)»[108].

8. Qiblə yaxud sağ tərəfə tüpürmək: Cabir Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Həqiqətən biriniz namaza durarkən uca Allah onun qarşısında olar. Ona görə heç kəs qarşısına və ya sağ tərəfinə tüpürməsin. (əgər zərurət olarsa) Sol tərəfə, sol ayağının altına tüpürsün. Əgər anidən tüpürməli olsa onda paltarı ilə belə etsin» - sonra, Peyğəmbər paltarını büküb bunu nə qaydada etməyi göstərdi[109].

9. Barmaqları bir-birinə keçirmək: Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Biriniz evində dəstəmaz alıb məscidə gələrsə, evinə qayıdana qədər namazda olar. Amma belə etməsin» - deyib, əl barmaqlarını bir-birinə keçirdi[110].

10. Saç və paltarı yığmaq: [111] İbn Abbas Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Mənə yeddi əza üzərində səcdə etmək əmr olunmuş, saç və paltarı yığmaq isə qadağan edilmişdir»[112].

1. Səcdəyə gedərkən dizləri əllərdən öncə yerə qoymaq:

Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Kimsə səcdəyə gedərkən dəvə oturduğu kimi oturmasın. Əllərini dizlərindən öncə yerə qoysun»[113].

1. Səcdə zamanı qolları yerə qoymaq:

Ənəs Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Səcdəni düzgün edin. Biriniz qollarını it kimi yerə qoymasın»[114].

1. Yemək hüzurunda, yaxud böyük və kiçik subaşı sıxıntısında namaz qılmaq:

Aişə deyir ki, mən Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini eşitmişəm: «Yemək hüzurunda və böyük və kiçik subaşı sıxıntısında namaz qılınmaz»[115].

1. İmamı ötmək:

Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Başını imamdan öncə qaldırdan şəxs qorxmurmu ki, Allah onun başını eşşək başına, yaxud surətini eşşək surətinə çevirər»[116].
 
Namazda, edilməsi mübah (icazəli) olan əməllər:

1. Ehtiyac ucbatından addımlamaq:

Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) evdə namaz qılırdı. Evin qapısı da bağlı idi. Mən gəldim və qapını döydüm. O da addımlayıb mənim üçün qapını açdı, sonra namazgahına döndü». Aişə deyirdi ki, evin qapısı qiblə tərəfdə idi.[117]

1. Uşağı qucağına götürmək:

Əbu Qatadə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qıla-qıla qızı Zeynəbin uşağı, Əbul As ibn ər-Rabiinin oğlu Umaməni qucağında tuturdu. Qiyama duranda uşağı qucağına götürür, səcdəyə gedəndə isə yerə qoyurdu»[118].

1. Əqrəb və ilanı öldürmək:

Əbu Hureyrə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namazda iki qara heyvanı, əqrəb və ilanı - öldürməyi əmr etmişdir»[119].

1. Ehtiyac olduqda dönmək və nəyisə başa salmaq üçün işarə etmək:

Cabir deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) xəstəliyindən şikayətlənirdi. Bu səbəblə o oturan halda imam dayanmış və biz də onun arxasında namaz qılırdıq. Bu vaxt o bizə tərəf çöndü və bizim ayaq üstə dayandığımızı görüb işarə etdi və biz də oturduq»[120].

1. Paltarın bir tərəfinə tüpürmək və ya bunun üçün cibindən dəsmal çıxarmaq. Buna əsas ötən mövzuda Cabirin, qibləyə tərəf tüpürməyin qadağan olunması haqqında qeyd olunan hədisidir[121].
2. Salam verənin salamını qaytarmaq üçün işarə etmək:

Abdullah ibn Ömər deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Qubaya[122] gedib orada namaz qılırdı. O namazdaykən ənsarlar gəlib ona salam verdilər. İbn Ömər deyir: Mən Bilala dedim: Ənsarlar ona salam verəndə o salamı necə qaytarırdı? Bilal: Belə edərdi – deyib, ovucunu açdı». Hədisi rəvayət edən Cəfər ibn Ovn da əlini açıb işarə etdi. Əlinin iç hissəsini aşağı, üst hissəsini isə yuxarı tutdu.[123]

1. Namazda baş verənlərə işarə olaraq imamın arxasında namaz qılan kişilərin təsbih etməsi (sübhənəllah deməsi), qadınların isə əl çalması:

Səhl ibn Səəd Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Ey insanlar sizə nə olub, namazda nəsə baş verəndə əl çalırsınız. Əl çalmaq qadınlara aiddir. Sizlərdən biriniz namazında nəsə görsə sübhənəllah desin. Çünki o sübhənəllah dediyi zaman hər kəs ona diqqət yetirəcəkdir...»[124].

1. İmam Quran ayəsini unutduqda ona ayəni xatırlatmaq:

İbn Ömər deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qılırdı. O, Quran oxuyarkən yanıldı. Namazı bitirdikdən sonra Ubeyyə dedi: Bizimlə namaz qılırdınmı? O dedi: Bəli. Peyğəmbər (S.A.V.) dedi: Bəs sənə nə mane oldu (ki, mənə kömək etmədin)?[125]

1. Yatanın ayağını dümsükləmək:

Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) (yatğının üzərində) namaz qılanda qiblə tərəfdən ayağımı onun qarşısına uzadardım. O səcdəyə gedəndə ayağımı dümsükləyərdi və mən də ayağımı çəkərdim. Qiyama durduqda isə yenə ayağımı uzadardım»[126].

1. Namazqılanın, qarşısından keçmək istəyənə qarşı mübarizə aparması:

Əbu Səid deyir ki, mən Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini eşitmişəm: «Biriniz insanlardan qorunmaq üçün sütrə arxasında namaz qıldıqda qarşısından kimsə keçmək istəsə ona imkan verməsin. Əgər keçməkdə israrlı olsa ona qarşı mübarizə aparsın. Həqiqətən o şeytandır»[127].

1. Ağlamaq:

Əli deyir: «Bədr döyüşü olan gün bizim aramızda Miqdaddan başqa süvari yox idi. Həmin gün Peyğəmbərdən (S.A.V.) başqa hamı yatırdı. O ağac altında səhərə qədər namaz qılır və ağlayırdı»[128].
 
Namazı batil edən amillər:

1. Bədəndən ifrazatın çıxdığına əmin olmaq:

Abbad ibn Təmim əmisindən rəvayət edir ki, o namazda bədənindən nəyinsə ifraz olunduğunu düşünən insan haqqında Peyğəmbərdən (S.A.V.) soruşmuş, o isə demişdir: «Səs eşitməyincə və ya iy duymayınca namazdan çıxmasın»[129].

1. Namazın rükunlarından və ya şərtlərindən birini bilərəkdən və üzürsüz tərk etmək:

Belə ki, Peyğəmbər (S.A.V.) namazını səhv qılan kişiyə demişdir ki, «qayıt namazını yenidən qıl. Sən (düzgün) namaz qılmamısan»[130]. Həmçinin Peyğəmbər (S.A.V.), ayağının bir hissəsinə su dəyməyən kişiyə yenidən dəstəmaz almağı və namaz qılmağı əmr etmişdir[131].

1. Qəsdən yemək və içmək:

İbn əl-Munzir deyir: Elm adamları yekdil olaraq deyirlər ki, kim fərz namazda bilərəkdən yeyər və ya içərsə namazı yenidən qılmalıdır[132]. Əksər alimlərin fikrinə əsasən bu nafilə namazlara da aiddir. Çünki fərz namazı batil edən amil, nafilə namazı da batil edir.

1. Namaza aid olmayan bir işə görə qəsdən danışmaq:

Zeyd ibn Ərqəm deyir ki, biz namazda danışardıq. İstəyən, namaz vaxtı yanında olanı danışdırırdı. Deyilən hal, bu ayə nazil olana qədər davam etdi: «Allaha itaət üçün müti şəkildə (namaza) durun»[133]. Bundan sonra bizə namazda sakit durmaq əmr olundu, danışmaq qadağan edildi[134].

1. Gülmək:

İbn əl-Munzir adlı alim namazın gülməklə batil olması haqqında alimlərin yekdil fikirdə olduqlarını qeyd etmişdir[135].

1. Həddi-buluğa çatan qadının, yaxud eşşəyin və ya qara itin namazqılanla səcdə yeri arasından keçməsi:

Demək Peyğəmbər (S.A.V.) buyurmuşdur: «Biriniz namaza başlayarkən qarşısına yəhərin arxası böyüklükdə maneə qoyarsa namaz yerini qorumuş olar. Əgər qarşısında yəhərin arxası böyüklüyündə maneə olmazsa onun namazını eşşək, qadın və qara it batil edər»[136].
 
Nafilə namazı:
Fəziləti:
Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Qiyamət günü bəndənin ilk haqq-hesab olunacağı əməli namazdır. Əgər namazı doğru-dürüst olarsa nicat tapar. Yox əgər fəsadlı olarsa həlaka uğrayar. Əgər fərz namazlarında nəysə əksik olarsa uca Rəbb belə deyər: Baxın görün bəndəmin nafilə namazları varmı? Beləliklə fərz namazlarında olan boşluqlar nafilələrlə doldurular. Sonra buna əsasən digər əməlləri haqqında sorğu-sual olunar»[137].
 
Nafilə namazlarının evdə qılınmasının müstəhəb (bəyənilən əməl) olması:
Cabir Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Biriniz namazını məsciddə qılıb qurtardıqdan sonra, evi üçün də namazdan bir pay ayırsın. Həqiqətən Allah, o insanın qıldığı namazı evi üçün nur edər»[138].
Zeyd ibn Sabit Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Evinizdə namaz qılmağa həris olun. Həqiqətən insanın qıldığı ən xeyirli namaz, evində qıldığı namazdır. Yalnız fərz namazlar istisnadır»[139].
 
Nafilə namazların növləri:
Nafilə namazlar iki növdür; səbəbli və səbəbsiz:
Səbəbli nafilə namazlar “Ratibə Sünnələr” adı ilə tanınır. Bu, fərz namazlardan əvvəl və sonra qılınır. Belə namazların özü iki qismə bölünür: təkidlə əmr olunan və olunmayan.
 
Təkidlə əmr olunan namazlar on rükətdir:
İbn Ömər deyir ki, mən Peyğəmbərin (S.A.V.) on rükət namaz qıldığını yadımda saxlamışam: «Zöhrdən öncə iki, sonra iki, Məğribdən sonra iki, İşadan sonra iki, Sübhdən öncə iki rükət. Bu vaxt Peyğəmbərin yanına daxil olmaq münasib deyildi. Hafsa mənə dedi ki, Sübh vaxtı daxil olduqdan və azan oxunduqdan sonra iki rükət qılardı»[140].
Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) zöhrdən öncə dörd və sübhdən öncə iki rükət namazı tərk etməzdi»[141].
 
Təkidlə əmr olunmayan nafilə namazlar, Əsr, Məğrib və İşa namazlarından öncə qılınan namazlardır:
Abdullah ibn Muğəffəl Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Hər bir azan və iqamə arasında namaz vardır. Hər bir azan və iqamə arasında namaz vardır». Üçüncüdə isə dedi ki, «Bu, istəyənlər üçündür»[142].
 
Əsr namazından öncə dörd rükəti daim qılmaq müstəhəbdir (bəyəniləndir):
Əli deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Əsrdən öncə dörd rükət qılardı. Bu dörd rükəti mələklərə və onlara tabe olan müsəlmanlara və möminlərə salam verməklə ayırardı (iki-iki qılardı)»[143].
İbn Ömər Peyğəmbərdən (S.A.V.) belə rəvayət edir: «Əsrdən öncə dörd rükət qılana Allah rəhm etsin»[144].
 
Bu namazların bəzisində Peyğəmbərin (S.A.V.) oxuduğu surələr haqqında:
Aişə deyr ki, Peyğəmbər (S.A.V.) belə deyərdi: «Bu iki surə, “qulhuvəllahu əhəd” və “qul yə əyyuhəl kəfirun” - Sübh namazından öncə qılınan iki rükətdə oxunmaq üçün necə də gözəldir»[145].
Əbu Hureyrə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Sübh namazının iki rükətində “qul yə əyyuhəl kəfirun” və “qulhuvəllahu əhəd” surələrini oxudu»[146].
İbn Abbas deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Sübh namazının iki rükətinin birincisində əl-Bəqərə surəsindən olan, “qulu əmənnə billəhi vəmə unzilə iləynə...”[147]
– ayəsini oxuyardı. İkinci rükətdə isə, “əmənnə billəhi vəşhəd biənnə muslimun”[148]  – ayəsini oxuyardı»[149].
İbn Məsud deyir: «Neçə dəfə eşitdiyimi deyə bilmərəm. Amma Peyğəmbər (S.A.V.) çox vaxt Məğribdən sonra və Sübhdən öncə qıldığı iki rükət namazda “qul yə əyyuhəl kəfirun” və “qulhuvəllahu əhəd” surələrini oxuyardı»[150].
 
Vitr namazı:
Hökmü və fəziləti:
Vitr namazı təkidlə buyurulmuş sünnədir. Belə ki, Peyğəmbər (S.A.V.) bu namaza rəğbətləndirmiş və təşviq etmişdir.
Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Həqiqətən Allah vitrdir (təkdir) və vitri sevər»[151].
Əli deyir: Vitr namazı zəruri deyil. Nə də fərz namazlarınız kimi deyil. Amma Peyğəmbər (S.A.V.) vitr namazını qılmış və sonra demişdir: «Ey Quran əhli, vitr namazını qılın. Həqiqətən Allah vitrdir (təkdir) və vitri sevir»[152].
 
Vitr namazının qılınan vaxtı:
Vitr namazını İşadan Sübhə qədər olan vaxtda qılmaq olar. Bu namazı gecənin son üçdəbirində qılmaq daha yaxşıdır. Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) vitr namazını, gecənin ilk, orta və axır vaxtlarında qılardı. Amma həyatının sonunda vitri səhərəyaxın qılardı»[153].
Gecənin sonunda oyanacağına əmin olmayan kimsənin, vitri gecənin ilk vaxtında qılması daha yaxşıdır. Eləcə də gecənin sonunda oyanacağına əmin olan kimsənin, vitri gecənin son vaxtında qılması daha yaxşıdır.
Əbu Qatadə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) Əbu Bəkrə belə dedi: «Vitri nə vaxt qılırsan?» Əbu Bəkr dedi: «Yatmadan öncə». Sonra Ömərə dedi: «Vitri nə vaxt qılırsan?» Ömər dedi: «Yatıram sonra durub qılıram». Rəvayətçi deyir ki, sonra Peyğəmbər Əbu Bəkrə dedi: «Sən işinə ehtiyatla yanaşmısan». Sonra Ömərə dedi: «Sən isə işinə əzmkarlıqla yanaşmısan»[154].
Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qılanda mən də öz yatağımda onun qarşısında yatırdım. O vitri qılmaq istədikdə məni oyadar və beləliklə vitri qılardım»[155].
 
Vitri qılmağın qaydası və rükətlərinin sayı:
Vitr ən az bir rükət qılınır. Belə ki, İbn Ömər Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Gecə namazı iki-iki qılınır. Əgər Sübh vaxtının başlamasından ehtiyat etsəniz onda vitri bir rükət qılın. Beləliklə qıldığınız namazları vitrlə bitirmiş olarsınız»[156].
Vitr namazını həmçinin üç, beş, yeddi və doqquz rükət də qılmaq olar.
Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) nə Ramazanda, nə də başqa vaxtlarda on bir rükətdən çox qılmazdı. O dörd rükət qılardı. Bu dörd rükətin gözəlliyindən və uzunluğundan soruşmağına dəyməz. Sonra dörd rükət qılardı. Bu dörd rükətin gözəlliyindən və uzunluğundan soruşmağına dəyməz (çünki o namazları uzadar və gözəl şəkildə qılardı). Sonra üç rükət qılardı»[157].
Aişənin digər rəvayətində deyilir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) gecə on üç rükət namaz qılardı. Onun beş rükətini vitr qılar və heç birində oturmazdı. Yalnız axırıncı rükətdə oturardı»[158].
Həmçinin Aişə deyir ki, «Biz Peyğəmbər (S.A.V.) üçün misvak və dəstəmaz suyu hazırlayırdıq. Allah, gecə istədiyi vaxt onu oyatdırar, o da qalxıb misvaklanar və dəstəmaz alardı. Sonra doqquz rükət namaz qılardı. Rükətlərin heç birində əyləşməzdi. Yalnız səkkizinci rükətdə oturar və Allahı zikr, həmd-səna edər və Rəbbinə dua edərdi. Sonra salam vermədən ayağa qalxardı. Sonra doqquzuncu rükəti qılar və oturardı. Sonra Allahı zikr, həmd-səna edər və Rəbbinə dua edib salam verərdi. Biz də onun salamını eşidərdik. Salamdan sonra oturan halda iki rükət qılardı». (Aişə deyir:) Ey oğlum, bax bu on bir rükət edir. «Allahın Peyğəmbəri yaşlaşdıqdan sonra isə yeddi rükət vitr qılardı. Son iki rükəti də deyilən kimi qılardı». (Aişə deyir:) Ey oğlum, bu isə doqquz rükət edir[159].
 
Əgər vitr üç rükət qılınırsa aşağıdakı hədisdə deyilən surələri oxuyur:
İbn Abbas deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) vitr namazının rükətlərində “səbbih ismə rabbikəl alə”, “qul yə əyyuhəl kəfirun” və “qul huvəllahu əhəd” surələrini oxuyardı»[160].
 
Vitr namazında qunut tutmaq:
Həsən ibn Əli deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) mənə vitrdə demək üçün sözlər öyrətmişdir:
« اللَّهُمَّ اهْدِنِى فِيمَنْ هَدَيْتَ وَعَافِنِى فِيمَنْ عَافَيْتَ وَتَوَلَّنِى فِيمَنْ تَوَلَّيْتَ وَبَارِكْ لِى فِيمَا أَعْطَيْتَ وَقِنِى شَرَّ مَا قَضَيْتَ إِنَّكَ تَقْضِى وَلاَ يُقْضَى عَلَيْكَ وَإِنَّهُ لاَ يَذِلُّ مَنْ وَالَيْتَ وَلاَ يَعِزُّ مَنْ عَادَيْتَ تَبَارَكْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَيْتَ ».
«Allahumməhdini fimən hədəyt, və afini fimən afəyt, və təvalləni fimən təvalləyt, və barik li fimə atəyt, və qini şərrə mə qadəyt, innəkə təqdi vələ yuqda aleyk, və innəhu lə yəzillu mən valeyt, vələ yəizzu mən adəyt, təbarəktə rabbənə və təaləyt».
«Allahım! Mənə də hidayət ver, necə ki başqalarına hidayət vermisən, bütün pisliklərdən xilas et, necə ki başqalarını xilas etmisən, mənə qayğıkeşlik et, necə ki başqalarına Qayğıkeşsən. Verdiyini mənim üçün bərəkətli et. Sənin qərarı­nın şərindən Sənə sığınıram. Şübhəsiz, yalnız Sən hökm verənsən və hökm edilməzsən. Həqiqətən Sən kimi dost etsən, o hörmətdən düşməz. Kimi düşmən etsən, o əsla bəyə­nilməz. Ey Rəbbimiz Sən Mübarək və Ucasan[161]».
Sünnəyə görə qunut duası rükudan öncə olmalıdır. Demək Ubeyy ibn Kəəbin hədisində deyilir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) vitr namazında qunut rükudan öncə etdi»[162].
Adi halda fərz namazlarda qunut duası etmək olmaz. Bunu yalnız bəla üz verdikdə etmək olar. Bunun üçün hansısa fərz namazı xüsusiləşdirmək olmaz (istənilən fərz namazda qunut etmək olar). Və bu halda qunut rükudan sonra edilir. Demək Əbu Hureyrə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) kiməsə qarşı xeyirli və ya bəd dua etmək istədikdə qunutu rükudan sonra edərdi»[163].
Daimi olaraq Sübh namazında qunut duası etmək bidətdir. Bunu Peyğəmbərin (S.A.V.) səhabələri açıq-aşkar şəkildə demişlər. Əbu Malik əl-Əşcai, Səd ibn Tariq deyir ki, «mən atama dedim: Ey ata, sən Peyğəmbərin, Əbu Bəkrin, Ömərin, Osmanın və beş ildir ki, burada, Kufədə Əlinin arxasında namaz qılmısan. Məgər onlar Sübh namazında qunut duası edərdilərmi? O dedi: Ey oğlum, bu əməl dinə əlavə olunmuş bidətdir»[164].
«Heç vaxt ola bilməz ki, Peyğəmbər (S.A.V.) hər səhər rükudan qalxanda, “Allahumməhdini fimən hədəyt, və afini fimən afəyt, və təvalləni fimən təvalləyt...” – sözlərini deyib, uca səslə qunut duası etsin və səhabələri də buna “amin” deməklə səs versinlər, Peyğəmbər (S.A.V.) vəfat edənə qədər bunu etsin, sonra İslam ümməti bundan bixəbər olsun. Əksinə, ümmətin çox hissəsi, əksər səhabələr - onlardan heç kəs belə etmir, bu əməlin bidət olduğunu deyirlər. Necə ki, Səəd ibn Tariq əl-Əşcai bunu demişdi»[165].
 
Gecə namazı (qiyamul-leyl):
Gecə namazı sünnədir, müstəhəbdir. Bu namaz, müttəqilərin ən önəmli simalarındandır. Belə ki, Uca Allah buyurur: «Həqiqətən, müttəqilər cənnətlərdə və çeşmələr başında olacaqlar; Rəbbinin onlara verdiyini alacaqlar. Çünki onlar bundan əvvəl yaxşı əməllər etmişdilər. Onlar gecələr (ibadətlə məşğul olub) az yatırdılar. Səhərlər isə (Allahdan) bağışlanmalarını diləyirdilər. Mallarında da dilənçinin və (abrına qısılıb dilənməyən) yoxsulun haqqı (payı) var idi»[166].
Əbu Malik əl-Əşcai Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Cənnətdə elə otaqlar vardır ki, onların içindən çölü, çölündən isə içi görsənir. Uca Allah onları, (kasıblara) yemək yedizdirənlər, xoş sözlər danışanlar, orucu daim tutanlar, gecə insanlar yatanda namaz qılanlar üçün hazırlamışdır»[167].
 
Bu növ namazın Ramazan ayında qılınması təkidlə qeyd olunan sünnədir:
Demək, Əbu Hureyrə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) Ramazan ayında gecə namazları qılmağa təşviq edərdi. Bunu insanlara əmr etməz, rəğbətləndirər və deyərdi: «Kim Ramazan ayını iman və savabını Allahdan diləyərək namaz qılmaqla keçirərsə onun keçmiş günahları bağışlanar»[168].
 
Gecə namazının rükətlərinin sayı:
Bu namazın rükətlərinin ən az sayı bir rükət, çoxu isə on bir rükətdir. Buna Aişənin ötən hədisi sübutdur. Hədisdə deyilirdi: «Peyğəmbər (S.A.V.) nə Ramazanda, nə də başqa vaxtlarda on bir rükətdən çox qılmazdı...» [169].
 
Ramazan ayında gecə namazlarının camaat şəklində qılınması şəriətə uyğundur:
Aişə deyir ki, bir gün Peyğəmbər (S.A.V.) məsciddə namaz qıldı və camaat da onun namazına tabe olub arxasında namaz qıldılar. Səhərisi gün yenidən daha çox insana namaz qıldırdı. Sonra üçüncü və ya dördüncü gün camaat yenə də namaz qılmaq üçün toplaşdılar. Amma Peyğəmbər (S.A.V.) onlara namaz qıldırmaq üçün çölə çıxmadı. Səhər açılanda dedi: «Mən sizin (dünən) etdiklərinizdən xəbərdar idim. Mənim namaz qıldırmaq üçün oraya gəlməməyimə səbəb, bu namazın sizə fərz olunmasından ehtiyat etməyim idi». Bu hadisə Ramazanda baş vermişdi[170].
Əbdürrəhman ibn əl-Qari deyir ki, Ramazan ayının bir gecəsi Ömər ibn əl-Xəttab ilə birlikdə məscidə gəldim. İnsanlar məsciddə dəstə-dəstə idilər. Bəzisi tək namaz qılır, bəzi isə biri imam dayanıb digərləri də arxasında beş-on nəfər olmaqla namaz qılırdılar. Bunu görən Ömər dedi: Mən elə düşünürəm ki, əgər insanları bir qarinin ətrafında birləşdirsəm daha yaxşı olar. Sonra bu işdə daha təkidli davranıb insanları Ubey ibn Kəəbin ətrafında birləşdirdi. Sonra başqa gün yenə onunla məscidə gəldim və artıq insanlar qarilərinin arxasında bir nəfər kimi dayanmışdılar. Bunu görən Ömər dedi: Bu nə gözəl yenilikdir. İnsanların (gecənin əvvəlində) yatıb (camaatla) qılmadıqları namaz, (gecənin sonunda yalnız) qıldıqları namazdan daha xeyirlidir. İnsanlar da bu namazı gecənin əvvəlində qılırdılar»[171].
 
Ramazandan başqa digər vaxtlarda insan öz ailəsinə gecə namazı qıldıra bilər:
Əbu Səid Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Əgər kişi öz ailəsini gecə namaz qılmaq üçün oyadar və birlikdə namaz qılarlarsa (yaxud iki rükət namaz qılarlarsa) Allah yanında Allahı çox zikr edən kişi və qadınlar sırasına yazılarlar»[172].
 
Qiyamul-leyl namazını qəza etmək:
Aişə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) xəstəlik və ya hansısa səbəblə gecə namazını qıla bilmədikdə gündüz vaxtı on iki rükət qılardı»[173].
Ömər ibn əl-Xəttab Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Kim yatıb, gecə (namaz qılmaq) payını və ya onun bir hissəsini yerinə yetirə bilməsə və onu sübh namazı ilə zöhr namazı arasında oxuyarsa, gecə oxumuş kimi sayılar»[174].
 
Gecə namazını qılmağa adət edib sonradan onu tərk etməyin məkruhdur (bəyənilməyən haldır):
Abdullah ibn Amr ibn əl-As deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) mənə belə demişdir: «Ey Abdullah, filankəs kimi olma. O gecə namazlarını qılardı, amma sonra tərk etdi»[175].
 
Duha (əvvabinlərin yəni, tövbə edənlərin) namazı:
Bu namazın şəriətdə təsdiqi:
Əbu Hureyrə deyir ki, «Xəlilim (S.A.V.) mənə üç şeyi tövsiyə etmişdir: Hər ayın üç gününü oruc tutmaq, iki rükət duha namazını qılmaq və yatmadan öncə vitr namazını qılmaq»[176].
 
Bu namazın fəziləti:
Əbu Zərr Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Hər bir oynağınıza gündəlik sədəqə düşür. Hər bir “Təsbih” (sübhənəllah), “Təhmid” (əlhəmdulilləh), “Təhlil” (Lə iləhə illəllah), “Təkbir“ (Allahu əkbər) demək sədəqədir. Yaxşı işləri əmr etmək, pis işlərdən çəkindirmək sədəqədir. Amma duha vaxtı iki rükət namaz qılmaq bütün bunları əvəz edir»[177].
 
Duha namazının rükətlərinin sayı:
Ötən hədislərə əsasən bu namazın rükətlərinin ən az sayı ikidir. Çoxu isə səkkizdir:
Demək Ummu Hani deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Məkkənin fəthi günündə evində çimdi və səkkiz rükət namaz qıldı»[178].
 
Bu namazı qılmaq üçün ən yaxşı vaxt:
Zeyd ibn Ərqam deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) Quba camaatının yanına gələndə onlar duha namazını qılırdılar. Bu zaman Peyğəmbər dedi: «Əvvabinlərin (tövbə edənlərin) namazı duha zamanı dəvə balasının isinişən (günəş şüalarının bədəni qızışdırdığı) vaxtıdır»[179].
 
Dəstəmazdan sonra qılınan namaz:
Əbu Hureyrə deyir ki, bir gün Peyğəmbər (S.A.V.) Sübh namazından öncə Bilala dedi: «Ey Bilal, İslamda könüllü etdiyin ən gözəl əməl haqqında mənə xəbər ver. Çünki mən sənin ayaqqabılarının tıqqıltısını cənnətdə öz qarşımda eşitmişəm.»
Bilal dedi: «Mənim könüllü etdyim əməl budur ki, mən, istər gecə, istərsə də gündüz vaxtı hər dəfə dəstəmaz alanda mənim taleyimə yazılan sayda namaz qılıram»[180].
 
İstixarə namazı:
Bir iş görməyə niyyət edən kimsənin həmin iş üçün Allaha istixarə etməsi müstəhəbdir. Necə ki, bu hədisdə deyilir:
Cabir deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) bizə Qurandan bir surə öyrətdiyi kimi, hər işdə istixarə etməyi öyrədir və deyirdi: «Sizdən biriniz bir iş görməmişdən qabaq iki rükət qeyri fərz namaz qılsın və sonra desin:
»اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَخِيرُكَ بِعِلْمِكَ ، وَأَسْتَقْدِرُكَ بِقُدْرَتِكَ ، وَأَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ الْعَظِيمِ ، فَإِنَّكَ تَقْدِرُ وَلاَ أَقْدِرُ ، وَتَعْلَمُ وَلاَ أَعْلَمُ ، وَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ . اللَّهُمَّ إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا اْلأَمْرَ خَيْرٌ ليِ فيِ دِينيِ ، وَمَعَاشِي ، وَعَاقِبَةِ أَمْرِي  –  أَوْ قَالَ : عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ – فَاقْدُرْهُ ليِ ، وَيَسِّرْهُ ليِ ، ثُمَّ بَارِكْ ليِ فِيهِ . وَإِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا اْلأَمْرَ شَرٌّ ليِ فيِ دِينيِ ، وَمَعَاشِي ، وَعَاقِبَةِ أَمْرِي  –  أَوْ قَالَ : عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ – فَاصْرِفْهُ عَنيِّ ، وَاصْرِفْنيِ عَنْهُ ، وَاقْدُرْ ليَِ الْخَيْرَ حَيْثُ كَانَ ، ثُمَّ أَرْضِنيِ بِهِ«
«Allahummə inni əstəxirukə biilmikə, və əstəqdirukə biqudratikə, va əsəlukə min fadlikə-l-azım, fə-innəkə təqdiru va lə əqdir, va tələmu va lə aləm, va əntə alləmu-l-ğuyub. Allahummə in kuntə tələmu ənnə həzə-l-əmra xeyrun li fi dini, və məaşi, va aqibəti əmri. Acilihi va əcilihi - fəqdurhu li, va yəssirhu li summə bərik li fihi. Va in kuntə tələmu ənnə həzəl əmra şərrun li fi dini, va məaşi, va aqibəti əmri, acilihi va əcilihi – fasrıfhu anni, vasrıfni anhu, vaqdur liyəl-xeyra heysu kənə, summə ardıni bihi». Bu duadan sonra istədiyini, ehtiyacını söylə.
«Allahım! Elminin xeyrini və Sənin qüdrətinə güvənərək güc istə­yirəm. Səndən xeyir-dua diləyirəm. Sən Qadirsən, mən isə qadir deyiləm, Sən Bilənsən, mən isə bilmirəm. Təkcə Sən qeybi bilənsən. Allahım! Bu iş mənim üçün dinimdə, yaşayışımda və işimin sonunda xeyirdisə, onu mənim üçün müəyyən et, asanlaşdır və bərəkətli et. Bu iş mənim üçün dinimdə, yaşayışımda və işimin sonunda ziyandırsa, onu məndən uzaqlaşdır. Və mənim üçün harada olursa olsun xeyri yaxın­laşdır. Sonra məni ondan razı sal»[181] Bu duadan sonra istədiyini, ehtiyacını söylə.
 
Küsuf (günəş və ya ay tutulması) namazı:
Günəş və ya ay tutulanda “Camaat namazına gəlin” deyib car çəkmək müstəhəbdir.
Abdullah ibn Amr deyir ki, «Peyğəmbərin (S.A.V.) vaxtında günəş tutulanda “Camaat namazı” – deyib car çəkdilər»[182].
Camaat məscidə toplaşdıqdan sonra imam onlara aşağıdakı hədisdə deyilən qaydada iki rükət namaz qıldırmalıdır. Aişə deyir ki, «Peyğəmbərin (S.A.V.) sağlığında günəş tutuldu. O məscidə getdi və camaat onun arxasında cərgə-cərgə düzüldülər. O təkbir edib uzun-uzadı Quran oxudu. Sonra təkbir edib uzun-uzadı rüku etdi və sonra “Səmiəllahu limən həmidəh” – deyib rükudan qalxdı, amma səcdəyə getmədi. Sonra yenə uzun-uzadı Quran oxudu. Amma bu birinci oxuduğundan az oldu. Sonra təkbir edib uzun-uzadı bir rüku etdi. Amma bu rüku əvvəlkindən az oldu. Sonra “Səmiəllahu limən həmidəh, Rabbənə və ləkəl həmd” – deyib rükudan qalxdı və sonra səcdə etdi. Sonra ikinci rükətdə də eynisini etdi. Beləliklə o dörd rükəti, dörd səcdəylə tamamladı. Peyğəmbər (S.A.V.) namazını bitirmədən öncə günəş də görsəndi»[183].
 
Küsuf namazından sonra xütbə vermək:
Salam verib namazı bitirdikdən sonra imamın camaata vəz etməsi müstəhəbdir. Vəz xatırlama, ibrət alma və yaxşı əməllərə təşviq mövzusunda olmalıdır. Aişə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) günəş tutulan gün namaz qıldı... (demək o Peyğəmbərin bu zaman necə namaz qılmasını vəsf edir və sonra deyir:) salam verib namazı bitirdi və artıq günəş çıxmışdı. Sonra insanlara vəz etdi, günəş və ay tutulmasının Allahın bir əmri olduğunu, bunların kiminsə dünyaya gəlməsi və ya ölməsiylə əlaqədar olmadığını qeyd etdi. Belə halda namaza sarılmağı tövsiyə etdi[184].
Əsma deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) günəş tutulan zaman kələləri azad etməyi əmr etmişdir»[185].
Əbu Musa deyir ki, bir gün günəş tutulmuşdu. Bunu görən Peyğəmbər (S.A.V.) vahimə içərisində qalxdı və qiyamətin başlamasından qorxdu. Sonra məscidə gəlib ən uzun qiyam, rüku və səcdə ilə namaz qıldı. Halbuki mən heç vaxt onun belə uzun namaz qıldığını görməmişdim. Namazdan sonra isə dedi: «Allahın göndərdiyi bu əlamətlər kiminsə dünyaya gəlməsi və ya ölməsinə görə baş vermir. Sadəcə olaraq Allah bununla bəndələrini qorxudur. Əgər siz belə bir hala rastlasanız o zaman Allahı zikr etməyə, Ona dua edib, bağışlanma diləməyə tələsin»[186].
Peyğəmbərin (S.A.V.), «tələsin...» və s. bu kimi əmr formasında işlətdiyi sözləri həmin əməlin vacib olmasına dəlalət edir. Beləliklə küsuf namazının hökmü “fərzul kifayə”dir. Demək Əbu Əvanə “Səhih” əsərində (2/ 398) deyir: «Küsuf namazının vacib olmasının bəyanı haqqında fəsil». Sonra küsuf namazını əmr edən hədislərin bəzilərini qeyd edir. Onu bu üslubu isə İbn Xuzeymənin “Səhih” əsərindəki üslubuna bənzəyir. Belə ki, o “Səhih” kitabında (2/ 38) deyir:
«Günəş və ay tutulması zamanı namaz qılmağın əmr olunması haqqında fəsil...». Sonra o bu fəsilə küsuf namazını əmr edən bir neçə hədis qeyd edir.
Hafiz İbn Həcər əl-Əsqəlani “Əl-Fəth” əsərində (2/ 527) deyir: «Cümhur (əksər) alimlərin rəyinə əsasən küsuf namazı təkidlə buyurulmuş sünnədir. Əbu Əvanə isə “Səhih” əsərində bu namazın vacib olmasını açıq-aşkar demişdir. Mən ondan başqa heç kəsin belə dediyini bilmirəm. Yalnız imam Malik küsuf namazına cümə namazı kimi dəyər vermişdir. Əz-Zeyn ibn əl-Munir, Əbu Hənifənin bu namazı vacib görməsini nəql edir. Həmçinin Hənəfi məzhəbinin bəzi müəllifləri də bu namazın vacib olmasını nəql etmişlər»[187].
 
İstisqa (yağış diləmək) namazı:
Əgər yağış kəsilsə və ətraf mühit quraqlıq keçirsə yağış namazı qılmaq üçün namazgaha toplaşmaq müstəhəbdir. Demək imam camaata iki rükət namaz qıldırır və namazda çoxlu dua edir, Allahdan bağışlanma diləyir. Əyninin paltarını tərs çevirir, sağını sola geyinir. Abbad ibn Təmim əmisi Abdullah ibn Zeyddən rəvayət edib deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) yağış diləmək üçün namazgaha çıxdı. Qibləyə tərəf yönəlib iki rükət namaz qıldı və paltarını tərs çevirdi». Süfyan deyir ki, Məsudi Əbu Bəkrin belə dediyini deyirdi: Peyğəmbər (S.A.V.) paltarının sağını sola etmişdi[188].
Həmin rəvayətçi digər rəvayətdə isə belə demişdir: «Mən Peyğəmbəri (S.A.V.) yağış diləyərkən görmüşəm. O arxasını camaata, üzünü isə qibləyə tərəf çevirib dua etdi. Sonra paltarını tərs çevirib bizə iki rükət namaz qıldırdı və qiraətini səslə etdi»[189].
 
Tilavət səcdəsi:[190]
İbn Həzm “Əl-Muhəllə” adlı kitabında (5/ 105-106) deyir:
«Quranda on dörd yerdə səcdə məqamı vardır. Birincisi əl-Əraf surəsinin sonundadır[191]. Sonra ər-Rəəd surəsində[192]. Sonra ən-Nəhl surəsində[193]. Sonra əl-İsra surəsində[194]. Sonra Məryəm surəsində[195]. Sonra əl-Həcc surəsində[196]. Amma bu surənin sonlarında səcdə ayəsi yoxdur[197]. Sonra əl-Furqan surəsində[198]. Sonra ən-Nəml surəsində[199]. Sonra əs-Səcdə surəsində[200]. Sonra Sad surəsində[201]. Sonra Fussilət surəsində[202]. Sonra ən-Nəcm surəsinin sonunda[203]. Sonra əl-İnşiqaq surəsində uca Allahın “Lə yəscudun” sözündə[204]. Sonra əl-Ələq surəsinin sonunda[205]».
 
Tilavət səcdəsinin hökmü:
İbn Həzm deyir ki, tilavət səcdəsini etmək fərz deyil, bəyənilən əməldir. Bu səcdə həm fərz, həm də nafilə namazlarda ola bilər. Ümumiyyətlə namaz xaricində istənilən vaxt bu səcdəni etmək olar. Belə ki, bu səcdəni günəş çıxanda, batanda, zenit xətti üzərində olanda, qibləyə və ya qeyri qibləyə tərəf dayandıqda, dəstəmazlı və ya dəstəmazsız olanda etmək olar.
 
Müəllif deyir: Bu səcdənin fərz olmayıb da, bəyənilən əməl olmasına gəlincə buna əsas Peyğəmbərin (S.A.V.) aşağıdakı hədisidir. Demək o “ən-Nəcm” surəsini oxuyub səcdə etmişdir[206].
Başqa bir vaxtda isə Zeyd ibn Sabit həmin surəni onun üçün oxumuş, amma o səcdə etməmişdir[207]. Burada məqsəd, tilavət səcdəsinin qeyri vacib olmasını bildirməkdir. Bu məlumatları Hafiz İbn Həcər əl-Əsqəlani “Əl-Fəth” kitabında (2/ 555) qeyd etmişdir.
Daha sonra İbn Həzm “əl-Muhəllə” kitabında (5/ 111) deyir:
Tilavət səcdəsinin dəstəmazsız, qibləyə yönəlmədən istənilən halda edilməsinə səbəb isə onun namaz hesab olunmamasıdır. Demək, Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Gecə namazları iki rükət – iki rükət qılınır»[208]. Elə isə iki rükətdən az olan ibadət, namaz sayılmır. Yalnız şəriət dəlili əsasında bir rükətli namaz ola bilər. Buna misal olaraq, vitr, cənazə və qorxu namazını misal çəkmək olar. Tilavət səcdəsinin namaz olmasına isə şəriətdə heç bir əsas yoxdur.
 
Tilavət səcdəsinin fəziləti:
Əbu Hureyrə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Adəm övladı səcdə məqamı olan ayəni oxuyub səcdə etdikdə şeytan məyus olub ağlayar və deyər: Vay mənim halıma. Ona səcdə etmək əmr olundu və o da səcdə etdi. Demək o cənnətlikdir. Mənə isə səcdə etmək əmr olunduqda asilik göstərdim. Deməli mən cəhənnəmliyəm»[209].
 
Tilavət səcdəsi edərkən nə deyilir?
Aişə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) gecə vaxtı Quran oxuyub səcdə edəndə səcdədə belə deyərdi:
»سَجَدَ وَجْهِيَ لِلَّذِي خَلَقَهُ ، وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ بِحَوْلِهِ وَقُوَّتِهِ «
«Səcədə vachi lilləzi xələqəhu və şəqqa səməhu və bəsərəhu, bihavlihi və quvvətihi».
«Sifətim, onu yaradana, ona eşitmə və görmə qabiliyyəti verənə, Onun güc və quvvəti ilə səcdə edir»[210].
Əli deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) səcdə edərkən belə deyərdi:
»اللَّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ، وَبِكَ آمَنْتُ، وَلَكَ أَسْلَمْتُ، أنْتَ رَبّيِ, سَجَدَ وَجْهِيَ لِلَّذِي َشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ، تَبَارَكَ اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ«
«Allahummə ləkə səcədtu və bikə əməntu, və ləkə əsləmtu, əntə rabbi, səcədə vachiyə lilləzi şəqqa səmahu va basarahu, təbərakə-l-llahu əhsənu-l-xaliqin».
«Allahım, Sənə səcdə etdim, Sənə iman gətirdim və Sənə təslim oldum. Sən mənim rəbbimsən. Sifətim, ona eşitmə və görmə qabiliyyəti verənə səcdə edir. Ən gözəl yaradan Allah, pakdır, müqəddəsdir»[211].
İbn Abbas deyir ki, mən Peyğəmbərin (S.A.V.) yanındaydım. Bu vaxt bir kişi onun yanına gəldi və dedi: Mən dünən adi bir yuxu görmüşəm. Sanki mən bir ağacın altında namaz qılırdım. Namazda səcdə ayəsi oxuyub səcdə etdim. Ağac da mənimlə bərabər səcdə etdi və mən onun belə dediyini eşitdim:
»اللَّهُمَّ احْطُطْ عَنِّى بِهَا وِزْرًا وَاكْتُبْ لِى بِهَا أَجْرًا وَاجْعَلْهَا لِى عِنْدَكَ ذُخْرًا«
«Allahumməhtit anni bihə vizran, vəktub li bihə əcran, vəcalhə li indəkə zuxran».
«Allahım onun mənim günahlarımı sil, onunla mənə savab ver, onun Öz dərgahında mənim üçün xəzinə et»
İbn Abbas deyir ki, mən Peyğəmbəri (S.A.V.) səcdə ayəsi oxuyub səcdə edərkən gördüm. O, həmin kişinin dediyinə əsasən, səcdədə ağacın söylədiyi kimi deyirdi[212].
 
Şükr səcdəsi:
Demək, nemət verilən, yaxud bəladan qurtulan və ya şad xəbər eşidən kimsənin bu zaman, Peyğəmbəri (S.A.V.)  örnək tutaraq - səcdəyə qapanması müstəhəbdir.
Əbu Bəkrə deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) xoş xəbər eşitdikdə və ya sevindirici hallarda Allaha şükr əlaməti olaraq səcdəyə qapanardı[213].
Bu səcdənin hökmü, tilavət səcdəsinin hökmü ilə eynidir.
 
Səhv səcdəsi:
Səhih mənbələrdən verilən məlumata görə Peyğəmbər (S.A.V.) namazda səhv edir və deyirdi: «Mən də bəşərəm. Sizin kimi də unuduram. Əgər mən nəyisə unutsam siz onu mənə xatırladın»[214].
Demək Peyğəmbər (S.A.V.) ümmətinə səhv səcdəsi haqqında bir çox qaydalar öyrətmişdir. İndi biz həmin qaydaları sadalayacağıq:

1. (Dördrükətli) Fərz namazın ikinci rükətindən birbaşa (birinci təşəhhüdü oxumadan) qalxarsa:

Abdullah ibn Buheynə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) bizə bir neçə namaz qıldırdı və o (ikinci rükətə) oturmadan birbaşa qalxdı, camaat da ona baxıb qalxdı. O, namazını bitirdikdə biz onun salam verəcəyini gözləyirdik. Amma o salamdan öncə təkbir edib oturan halda iki səcdə etdi və sonra salam verdi»[215].
Muğirə ibn Şöbə Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Kimsə ikinci rükətdə oturmayıb qalxarsa, əgər tam durmayıbsa geri qayıtsın.  Yox əgər tam qalxıbsa onda oturmasın. Əvəzində iki səhv səcdəsi etsin»[216].

1. Əgər (dördrükətli) namazı beş rükət qılarsa:

Abdullah deyir ki, «bir gün Peyğəmbər (S.A.V.) Zöhr namazını beş rükət qıldı. Sonra ona dedilər: Namaza əlavə edilibmi? O dedi: Nə əlavəsi? Dedilər: Sən namazı beş rükət qıldırdın. Sonra o iki səhv səcdəsi etdi. Bu səcdələr salamdan sonra idi»[217].

1. (Dördrükətli namazda) İki və ya üç rükətdən sonra salam verərsə:

Əbu Hureyrə deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) namazı ikinci rükətdə tamamladı. Zül Yədəyn adlı bir nəfər ona dedi: Ey Allahın elçisi, namaz qısaldılıb, yoxsa sən unutmusan? Peyğəmbər dedi: Zül Yədəyn doğru deyirmi? Camaat dedi: Bəli. Peyğəmbər (S.A.V.) qalxıb əlavə iki rükət qıldı və salam verdi. Sonra təkbir edib əvvəlki kimi və ya bir az daha uzun bir səcdə etdi və sonra səcdədən durdu»[218].
İmran ibn Hüseyn deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Əsr namazını üç rükət qıldı və sonra qalxıb evinə getdi. Əl-Xirbaq adlı uzun əlli bir kişi qalxıb, Ey Allahın elçisi – deyərək, baş verən hadisəni Peyğəmbərə (S.A.V.) xatırlatdı. Bunu eşidən Peyğəmbər (S.A.V.) əbasını əlinə yığıb qəzəbli halda camaatın yanına gəldi və dedi: «Bu adamın dedikləri doğrudurmu? Dedilər: Bəli. Sonra Peyğəmbər (S.A.V.) əlavə bir rükət qıldı və salam verdi. Sonra iki səcdə etdi və yenidən salam verdi»[219].

1. Əgər neçə rükət qıldığını bilmirsə:

İbrahim Əlqəmədən rəvayət edir ki, Abdullah demişdir: «Peyğəmbər (S.A.V.) namaz qıldı (İbrahim deyir: o namazda nəyisə artıq ya da əksik qılmışdı)[220] və salam verdikdən sonra ona dedilər: Ey Allahın elçisi namazda nəisə yenilik baş verib? Peyğəmbər (S.A.V.) dedi: Nə olub ki? Camaat dedi: Sən namazı belə-belə qıldın. Sonra Peyğəmbər (S.A.V.) ayaqlarını birləşdirib qibləyə tərəf yönəldi və iki dəfə səcdə edib salam verdi. Daha sonra üzünü bizə tutub dedi: Əgər namazda nə isə bir yenilik baş versəydi mən sizi agah edərdim. Lakin həqiqətdə mən də bəşərəm. Sizin kimi unuduram. Əgər mən nəyisə unutsam siz onu mənə xatırladın. Əgər biriniz namazında tərəddüd etsə onda doğru hesab etdiyinə əsasən namazını tamamlasın, sonra iki dəfə səcdə etsin»[221].
Belə halda doğru qərar vermək üçün bu üsuldan istifadə olunur. Demək namazda oxuduqlarını xatırlamağa çalışır və ilk iki rükətdə iki ədəd surə oxuduğunu xatırlayır. Beləliklə bir rükət deyil, iki rükət namaz qıldığını təyin edir. Yaxud ola bilər ki, birinci təşəhhüdü oxuduğunu xatırlasın. Bununla bir deyil, iki, yaxud iki deyil üç rükət qıldığını bilir. Həmçinin ola bilər ki, iki dəfə yalnız fatihə surəsini oxuduğunu xatırlasın. Demək artıq üç rükət deyil, dörd rükət qılmışdır. Bax bu qaydada doğru qərar vermək olar. Əgər doğru rəyə yaxın olan bir qərar versə, artıq şübhəni dəf etmişdir. Bu qərarın verilməsi üçün, namazqılanın imam olması və ya fərdi qılması fərq etmir[222].
Əgər doğru qərar vermək üçün çalışsa amma bir nəticə əldə etməsə onda yəqinliyə əsaslanmalıdır. Yəqinlik isə az olanı seçməkdir. Demək hədislərin birində Əbu Səid əl-Xudri Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Biriniz namazında tərəddüd etsə və neçə rükət, üç, yoxsa dörd rükət - qıldığını təyin edə bilməsə şəkki kənara qoysun və yəqin olduğuna əməl etsin. Sonra salam vermədən öncə iki səcdə etsin. Əgər həqiqətdə beş rükət qılmışdısa bu iki səcdəylə rükətlərin sayını cüt etmiş olar. Yox əgər əlavə rükəti qılmaqla namazı dörd rükət etmişdirsə bu iki səcdə şeytan üçün məyusedici olar»[223].
 
Səhv səcdəsinin hökmü:
Peyğəmbər (S.A.V.) səhv səcdəsi etməyi əmr etdiyi üçün onun edilməsi vacibdir. Demək ötən hədislər, Peyğəmbərin (S.A.V.) hər dəfə namazda nəyisə unutduqda səhv səcdəsini etməsi və bir dəfə də olsa onu tərk etməməsi səhv səcdəsinin vacib olmasına dəlildir.
 
Səhv səcdəsi edilən məqam:
«Ən dolğun rəyə görə bu, namazda nəyisə artıq və ya əksik etməkdən, tərəddüd etmə və araşdırmadan, tərəddüd etmə və yəqinlik hallarından asılıdır... Bu qayda şəriət dəlillərinə əsaslanmaqla yanaşı əqli baxımdan da düzgündür.
Çünki əgər namazda naqislik baş vermişdirsə, demək bu naqisliyi aradan qaldırmağa ehtiyacı var. Məsələn, götürək birinci təşəhhüdün oxunmamasını. Bu naqisliyin aradan qaldırılması salamdan öncə olmalıdır ki, namaz qurtarmadan öncə tamam olsun. Çünki salam vermək, namazı bitirmək deməkdir.
Əgər namazda nəyisə artıq edibsə, ikinci dəfə artıq əməl etməmək üçün səhv səcdəsi salamdan sonra olmalıdır. Məsələn götürək bir rükət artıq qılınan namazı. Belə halda səhv səcdəsi salamdan sonra edilir. Çünki bu səcdə şeytanı məyus etmək üçündür. Həmçinin bu iki səcdə, namazda baş verən səhvlərin düzəldilməsi üçün müstəqil bir namaza bərabərdir. Belə ki, Peyğəmbər bu iki səcdəni bir rükətə bərabər hesab etmişdir.
Həmçinin əgər namazda tərəddüd edib doğru qərar vermək üçün araşdırma aparsa namazını tamamlamış sayılır. Əlavə etdiyi iki səhv səcdəsi isə şeytanı məyus etmək üçündür. Ona görə də bu halda səhv səcdəsi salamdan sonra edilir...  Həmçinin salam verdikdən sonra namazda etdiyi naqisliyi bilib onu tamamlayarsa artıq namazını bitirmişdir. Demək o, namazda bir dəfə artıq salam vermişdir. Ona görə də səhv səcdəsi salamdan sonra edilir. Çünki bu halda edilən səhv səcdəsi şeytanı məyus etmək üçündür.
Yox əgər namazda tərəddüd etsə və hansı halın doğru olduğunu təyin edə bilməsə, belə halda ya dörd, yaxud da beş rükət qılmış olacaq. Əgər beş rükət qılmışdırsa onda bu iki səhv səcdəsi rükətlərin sayını cütləşdirəcək. Sanki beş yox, altı rükət qılmışdır. Belə halda səhv səcdəsi salamdan öncə edilir.
Bizim önə çəkdiyimiz bu rəy, səhv səcdəsi haqqında olan hədislərin hamısını ehtiva edir. Belə ki, şəriət dəlillərində öz əksini tapmayan məqamların təyini və onların oxşar dəlillərlə uzlaşdırılması üçün doğru müqayisədən istifadə etməklə, heç bir hədis kənarda qalmır»[224].
 
Namazın sünnələrinin tərk edilməsinə görə edilən səhv səcdəsi:
Kim unudaraq namazın sünnəsini tərk edərsə səhv səcdəsi edə bilər. Belə ki, Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Hər bir səhvə görə iki səcdə edilir»[225]. Bu səhv səcdəsinin hökmü sünnədir. Bu, vacib ola bilməz. Belə ki, fər`i (qeyri əsas) əməllər, əsas əməlləri üstələməməlidir.[226]