Zəkata düşən mal-dövlət növləri
Zəkat bu növləri əhatə edir: qızıl, gümüş, bitkilər, meyvələr, heyvanlar və tapıntılar.
Birinci; Qızıl və gümüşün zəkatı
Nisabı və çıxarılan miqdarı:
Qızılın nisabı iyirmi dinar[1], gümüşün nisabı isə iki yüz dirhəmdir[2]. Bu qədər malın qırxdan biri (yəni, 2,5 %) zəkat çıxarılır. Əli ibn Əbu Talib (A.R.O.) Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Əgər sənin iki yüz dirhəmin varsa və üzərindən bir il keçibsə, onun beş dirhəmini zəkat çıxarırsan. Qızıl isə iyirmi dinar miqdarında olana qədər sənə zəkat vacib olmur. Əgər iyirmi dinara çatsa və üzərindən bir il keçsə, yarım dinar zəkat verməlisən»[3].
Zinət əşyalarının (qızıl və ya gümüşdən hazırlanmış əşyaların) zəkatı:
Quran və hədislərin ümumi anlamına əsasən zinət əşyalarına görə zəkat vermək vacibdir. Bu növü ayə və hədislərin ümumi anlamından istisna edənlərin heç bir əsası yoxdur və bu dəlillər kifayətdir. Lakin buna baxmayraq bu haqda xüsusi dəlillər də mövcuddur. Demək Ummu Sələmə deyir ki, mən qızıldan zinət əşyaları taxırdım. Bu haqda Peyğəmbərdən (S.A.V.) soruşub dedim: Ey Allahın elçisi, bu əzabla vəd olunan mal-dövlətdən sayılırmı? [4]
Peyğəmbər (S.A.V.) dedi: «Nisaba yetişən malın zəkatını versən, əzabla vəd olunan mal-dövlətdən sayılmaz».[5]
Həmçinin Aişə (A.R.O.) deyir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) mənim yanıma daxil oldu və əlimdə gümüşdən hazırlanmış zinət əşyalarını görüb dedi: «Ey Aişə, bunlar nədir?» Mən dedim: Ey Allahın elçisi, bunları sənin üçün bəzənməyə görə hazırlamışam? O dedi: «Onların zəkatını verirsənmi?» Mən dedim: Xeyr, yaxud Allah istədiyi qədər? O dedi: «Bu, cəhənnəm oduna yetər[6]»[7].
İkinci; bitki və meyvələrin zəkatı
Uca Allah buyurur: «Yer üzünə sərilmiş və sərilməmiş bağ-bağatı (bostanları və bağları), dadları və növləri müxtəlif xurmanı və taxılı, bir-birinə həm bənzəyən, həm də bənzəməyən zeytunu və narı yaradan Odur. (Onların hər biri) bar verdiyi zaman barından yeyin, yığım günü haqqını (zəkatını, sədəqəsini) ödəyin, lakin israf etməyin. (Allah) israf edənləri sevməz!»[8]
Zəkat çıxarılan növləri:
Zəkat yalnız aşağıdakı hədisin açıqladığı dörd növdən çıxarılır.
Əbu Burdə, Əbu Musadan və Muazdan (Allah onlardan razı olsun) rəvayət edir ki, Peyğəmbər (S.A.V.) onları, camaata dini öyrətmək üçün Yəmənə göndərmiş və onlara, yalnız bu dörd növdən zəkat almağı əmr etmişdi: «buğda, arpa, xurma və kişmiş»[9].
Nisabı:
Bitki və meyvələrin zəkatının vacib olması üçün aşağıdakı hədisdə deyilən nisaba (miqdara) çatması şərtdir.
Əbu Səid əl-Xudri (A.R.O.), Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Sayı beşdən az olan dəvəyə, beş uqiyyədən[10] az gümüşə və beş vəsəqdən[11] az olan məhsula zəkat düşmür»[12].
Çıxarılan miqdarı:
Cabir (A.R.O.) Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Çay və yağış suyu ilə suvarılan məhsulun onda biri (10/1), dəvə ilə quyudan su çıxarılıb suvarılan məhsulun isə iyirmidə biri (20/1) zəkat çıxarılmalıdır»[13].
İbn Ömər (A.R.O.) Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini rəvayət edir: «Yağış, bulaq və ya gölməçələrdəki su ilə suvarılan məhsulun onda biri, əl ilə suvarılan məhsulun isə iyirmidə biri zəkat çıxarılmalıdır»[14].
Xurma və üzümün ölçülməsi[15]
Əbu Humeyd əs-Saidi (A.R.O.) deyir ki, «biz Peyğəmbərlə (S.A.V.) təbuk döyüşünə gedirdik. O, vadil qura adlı yerə çatanda bir qadının bostanda olduğunu gördü və öz səhabələrinə dedi ki, nə qədər xurma məhsul verəcəyini ölçün. Peyğəmbər özü isə dedi ki, on vəsəq[16] məhsul çıxacaqdır. Sonra həmin qadına dedi ki, yığılan məhsulu ölçərsən görək nə qədər çıxır... Sonra Peyğəmbər (S.A.V.) həmin kəndə qayıdanda qadından nə qədər məhsul çıxdığını soruşdu? Qadın dedi: Peyğəmbərin (S.A.V.) dediyi kimi, on vəsəq məhsul çıxdı»[17].
Aişə (A.R.O.) deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) Abdullah ibn Rəvahəni (A.R.O.) xurma yetişib yeyilmədən öncə onu ölçməyə göndərirdi. O da (xeybər) yahudilərini iki seçim qarşısında qoyurdu. Ya onun dediyi ölçüdə xurma götürsünlər, yaxud da özləri xurmanı yığıb deyilən ölçüdə xurmanı müsəlmanlara ödəsinlər. Bunu, meyvə yeyilmədən və bölünmədən öncə zəkatı hesablamaq üçün edirdilər»[18].
Üçüncü; Heyvanların zəkatı
Zəkata düşən heyvanlar üç qisdir: dəvə, inək və qoyun.
Dəvənin zəkatı:
Nisabı: Əbu Səid əl-Xudri, Peyğəmbərin (S.A.V.) belə dediyini deyir: «Sayı beşdən az olan dəvəyə zəkat düşmür»[19].
Çıxarılan miqdarı: Ənəs (A.R.O.) deyir ki, Əbu Bəkr (A.R.O.) onu Bəhreynə göndərərkən bu məktubu ona yazmışdı: «Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə. Bu, Peyğəmbərin (S.A.V.) müsəlmanlara fərz buyurduğu, Allahın Peyğəmbərinə əmr etdiyi zəkatdır. Hansı müsəlmandan təyin olunan zəkat tələb olunsa onu versin. Bundan artıq istənilsə verməsin. Sayı iyirmi dörddən az olan hər beş dəvəyə görə bir qoyun verilir. Əgər dəvələrin sayı iyirmi beşlə, otuz beş arasında olarsa onda biryaşı tamamlanmış dişi dəvə zəkat verilir. Əgər dəvlərin sayı otuz altıyla, qırx beş arasında olarsa onda ikiyaşı tamamlanmış dişi dəvə verilir. Əgər dəvələrin sayı qırx altıyla, altmış arasında olarsa onda üç yaşı tamamlanmış dişi dəvə verilməlidir. Əgər dəvələrin sayı altmış birlə yetmiş beş arasında olarsa dörd yaşı tamamlanmış dəvə verilməlidir. Əgər dəvələrin sayı yetmiş altı ilə doxsan arasında olarsa iki baş iki yaşı tamamlanmış dişi dəvə verilir. Əgər dəvələrin sayı doxsan birlə yüz iyirmi arasında olarsa iki ədəd üç yaşı tamamlanmış dişi dəvə verilir. Yüz iyirmidən çox olduqda isə artan hər qırx dəvəyə görə bir baş iki yaşı tamamlanmış dişi dəvə əlavə olunur. Hər artan əlli dəvəyə görə üç yaşı tamamlanmış dişi dəvə verilir. Kimin yalnız dörd baş dəvəsi olarsa ona zəkat düşmür. Yalnız dəvə sahibi öz istəyi ilə bunu edə bilər. Əgər say beş olsa onda zəkat verilməlidir»[20].[21]
Boynuna zəkat vacib olub, amma gərəkli yaşda dəvəsi olmayan:
Ənəs (A.R.O.) deyir ki, Əbu Bəkr (A.R.O.) ona məktub yazıb Peyğəmbərin (S.A.V.) müsəlmanlara fərz buyurduğu, Allahın Peyğəmbərinə əmr etdiyi zəkatı bildirir. Məktubda deyilirdi: «Kimin dəvəsinin zəkatı dörd yaşı tamamlanmış dəvə miqdarına çatarsa amma onun dördyaşlı dəvəsi olmazsa, əvəzində üçyaşlı dəvəsi varsa onu və əlavə olaraq varsa iki baş qoyun və ya iyirmi dirhəm[22] götürülür. Kimin dəvəsinin zəkatı üç yaşı tamamlanmış dəvə miqdarına çatarsa amma onun üçyaşlı dəvəsi olmazsa, əvəzində dördyaşlı dəvəsi varsa onda dördyaşlı dəvə ondan qəbul edilir və (əlavə fərqi örtmək üçün) zəkat toplayan ona iki baş qoyun və ya iyirmi dirhəm[23] ödəyir. Kimin dəvəsinin zəkatı üç yaşı tamamlanmış dəvə miqdarına çatarsa amma onun üçyaşlı dəvəsi olmazsa, əvəzində ikiyaşlı dişi dəvəsi varsa onda ikiyaşlı dişi dəvə ondan qəbul edilir və (əlavə fərqi örtmək üçün) zəkat toplayan ondan iki baş qoyun və ya iyirmi dirhəm götürür. Kimin dəvəsinin zəkatı iki yaşı tamamlanmış dəvə miqdarına çatarsa amma onun ikiyaşlı dəvəsi olmazsa, əvəzində üçyaşlı dəvəsi varsa onda üçyaşlı dəvə ondan qəbul edilir və (əlavə fərqi örtmək üçün) zəkat toplayan ona iki baş qoyun və ya iyirmi dirhəm ödəyir. Kimin dəvəsinin zəkatı iki yaşı tamamlanmış dəvə miqdarına çatarsa amma onun ikiyaşlı dəvəsi olmazsa, əvəzində biryaşlı dəvəsi varsa onda biryaşlı dəvə ondan qəbul edilir və (əlavə fərqi örtmək üçün) zəkat toplayan ondan iki baş qoyun və ya iyirmi dirhəm götürür»[24].
İnəyin zəkatı:
Nisabı və çıxarılan miqdarı: Muaz ibn Cəbəl (A.R.O.) deyir ki, «Peyğəmbər (S.A.V.) məni Yəmənə göndərdi və mənə hər qırx inəyə görə ikiyaşlı, hər otuz inəyə görə isə biryaşlı dişi və ya etkək dana, zəkat götürməyi əmr etdi»[25].
Qoyunun zəkatı
Ənəs (A.R.O.) deyir ki, Əbu Bəkr (A.R.O.) ona məktub yazıb Peyğəmbərin (S.A.V.) müsəlmanlara fərz buyurduğu, Allahın Peyğəmbərinə əmr etdiyi zəkatı bildirir. Məktubda deyilirdi: «Qoyunun zəkatı isə belədir. Əgər qoyun çöldən[27] qidalanırsa qırxla, yüz iyirmi arasında olan qoyuna bir baş qoyun çıxarılır. Yüz iyirmi bir ilə, iki yüz arasında olarsa iki qoyun zəkat verilir. İki yüz bir ilə, üç yüz arasında olarsa üç qoyun zəkat verilməlidir. Əgər yüzdən çox olarsa hər yüz qoyuna görə bir qoyun zəkat verilir. Əgər kiminsə çöldən qidalanan heyvanlarının sayı qırxdan bir ədəd az olsa ona zəkat vacib deyildir. Yalnız heyvan sahibi öz istəyi ilə zəkat verə bilər»[28].
Qoyunun zəkatının vacib olması üçün şərtlər:
-
Nisab: Bu şərt ötən hədislərdə açıq-aşkar görsənir.
- Hovl: yəni, zəkata düşən malın üzərindən bir il keçməlidir. Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Üzərindən bir il keçmədikcə mala zəkat düşmür»[29].
- Səimə: yəni, heyvan ilin əksər hissəsini bağlı məkanda deyil, çoldə qidalanmalıdır. Peyğəmbər (S.A.V.) demişdir: «Əgər qoyun çöldən qidalanırsa qırxla, yüz iyirmi arasında olan qoyuna bir baş qoyun çıxarılır...»[30]
Həmçinin başqa hədisdə demişdir: «Çöldən qidalanan qırx dəvəyə görə ikiyaşlı dişi dəvə (zəkat) verilir...» [31].